معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

فرهنگ‌نویسی برای زبان فارسی را یوری روبینچیک نوشته است، ایران‌شناسی که همۀ زندگی حرفه‌ای خود را وقف زبان فارسی کرده بود. وی دراین کتاب نه‌تنها مسائل و دشواری‌های فرهنگ‌نویسی برای زبان فارسی را یک به یک شرح و توضیح می‌دهد، بلکه در هر مورد راهکارهای عملی خود را که مبتنی بر سالیان دراز پژوهش در زبان فارسی بوده است، ارائه می‌کند. نویسنده از کلی‌ترین مسائل مانند تعیین حجم و اندازۀ فرهنگ و شمار واژه‌های آن آغاز می‌کند و تا ریزترین نکاتی که فرهنگ‌نویسان با آنها دست به گریبان‌اند، پیش می‌رود، نکاتی مانند چگونگی ترتیب مطالب در مدخل‌های فرهنگ، جداسازی انواع ترکیب‌ها و مسئلۀ تعیین واژۀ محوری در ترکیب‌های پرعضو. در کتاب به پرسش‌های نظری مهمی پاسخ داده شده است، اما با توجه به راهکارهای عملی ارائه شده می‌توان آن را کتاب راهنما یا دستنامۀ فرهنگ‌نویسان زبان فارسی نیز به شمار آورد.

این کتاب نخستین تلاش برای روشن‌کردن مسائل فرهنگ‌نویسی برای زبان فارسی، درک و سپس تعمیم تجربۀ کار بر روی تدوین فرهنگ‌های گوناگون زبان فارسی از دیدگاه نظری است. هدف از این نوشته حل مسائل نظری‌ای است که پیش روی مؤلفان فرهنگ‌های یک‌زبانه و دوزبانۀ فارسی قرار دارد.

نویسنده خود را محدود به ذکر فهرست مسائل بسیار پیچیده، مبرم و مهم در نظریه و امر تدوین فرهنگ‌های فارسی ننموده، بلکه با تکیه بر دستاوردهای واژگان‌شناسی و فرهنگ‌نویسی نوین و نیز بر پایۀ مطالب عینی و با بهره‌گیری از تجربۀ شخصی خویش هنگام تألیف فرهنگ فارسی به روسی راه‌حل این مسائل را نیز پیشنهاد می‌کند. همچنین در صورت برخورد با دوگانگی و ناروشنی در پدیده‌های مورد تحلیل، رویکردهای گوناگون و گزینه‌های محتمل حل مسائل پیشرو یادآوری می‌شود.

این کتاب عمدتاً به مسائل عامی می‌پردازد که هم‌زمان مربوط به فرهنگ‌های یک‌زبانه و دوزبانه‌اند، هر چند به‌قطع می‌دانیم که فرهنگ‌نویسی یک‌زبانه و دوزبانه مسائل خاص خود را دارند که باید موضوع بررسی‌های تخصصی قرار گیرند. در بسیاری موارد، به‌دلیل حل‌ناشدگی برخی مسائل در حوزۀ دستور و واژه‌سازی، نویسنده کوشیده است توجه فرهنگ‌نویسان را به آنها جلب نماید تا از این راه مؤلفان فرهنگ‌ها رویکرد یکسانی نسبت به این مسائل در پیش بگیرند.

این کتاب به عنوان نخستین کار در این حوزه ادعای آن را ندارد که همۀ مسائل فرهنگ‌نویسی برای زبان فارسی را دربرگرفته و همۀ تاریخ و روند شکل‌گیری این رشته را بررسی نموده است. در این کتاب مسائلی طرح و تجزیه و تحلیل می‌شوند که در امر تدوین فرهنگ‌ها بسیار مهم‌اند و به دلیل طرح و بحث ناکافی از دیدگاه نظری راه‌حل صریحی ندارند. از جمله از مسائلی مانند مسائل زیر سخن خواهد رفت: تعیین فهرست واژه‌های فرهنگ، معیارهای جداسازی واژه‌ها و ترکیب‌های ثابت، تعیین ساختار مدخل فرهنگ و چگونگی گنجاندن ترکیب‌های ثابت در آن، اصول تفکیک معانی واژگانی واژه‌ها، شیوۀ ارائۀ برخی انواع واژه‌های مرکب، تقسیم‌بندی و جدانمودن بخش‌های گفتار از یکدیگر، گنجاندن انواع ویژه‌ای از ترکیب‌های ثابت نامی و فعلی، چگونگی ضبط ساختار ترکیب‌های ثابت فعلی جداشدنی و جدانشدنی، تفکیک ترکیب‌های ثابت فعلی و ترکیب‌های ثابت جمله‌ای. در کنار این‌ها به برخی مسائل دیگر، که پیوند تنگاتنگی با فرهنگ‌نویسی دارند، نیز پرداخته خواهد شده، مسائلی مانند ترتیب الفبایی، تلفظ، املا و ساختار پیوست‌های ضروری در فرهنگ.

از آنجا که نظریۀ فرهنگ‌نویسی به‌گونۀ تنگاتنگی مرتبط با دیگر حوزه‌های نظریۀ زبان است، در این تک‌نگاشت همواره مطالب پژوهش‌های گوناگون به کار گرفته شده است. در سال‌های اخیر، در کشور ما و نیز در خارج از آن، شمار فراوانی آثار مربوط به واژگان، ترکیب‌های ثابت و واژه‌سازی زبان فارسی منتشر شده است که هنگام بررسی، مسائل مربوط به آنها در فرهنگ‌نویسی مطمح نظر قرار خواهد گرفت.

در اینجا تنها اصول کلی ارائۀ این یا آن دسته از طبقات کلام بیان شده است، اما توصیه‌های مشخص دربارۀ شیوۀ برخورد با آنها در فرهنگ می‌بایست در راهنماهای مخصوص و بسته به نوع فرهنگ و اهدافی که پیش روی مؤلفان فرهنگ قرار دارد، بیان شود.

نمونه‌های به کار گرفته شده برای تجزیه و تحلیل، فرهنگ‌های امروزی یک‌زبانه و دوزبانۀ فارسی و نیز زبان آثار ادبی، مطبوعات و نشریات ادواری ایران امروز هستند.

هدف کاربردی و اصلی این کتاب تدوین توصیه‌هایی برای بهبود و بالا بردن سطح روش‌های تألیف فرهنگ‌های فارسی است. در توصیه‌های مربوط به شیوۀ گنجاندن واژه‌ها و ترکیب‌های ثابت در بدنه و درون مدخل‌های فرهنگ عمدتاً از تجربۀ فرهنگ‌نویسی در تدوین فرهنگ فارسی به روسی بهره گرفته شده است. اما چند سال استفاده از این فرهنگ ضرورت بازبینی در پاره‌ای اصول گنجاندن مطالب و نیز اعمال برخی تصحیحات را به ما نشان داد. خواننده در این کتاب پاسخ پرسش‌هایی را خواهد یافت، مانند چگونه حجم واژه‌ها و ترکیب‌های ثابت در فرهنگ را می‌توان تعیین نمود، در جداسازی معانی واژگانی اقسام گوناگون کلام از چه اصلی باید پیروی کرد، چگونه می‌توان انواع ساختاری ترکیب‌های ثابت را درون مدخل فرهنگ تشخیص داد و پیدا کرد. در این کتاب برای نخستین بار در کنار بررسی فرهنگ‌نگاشتی واژه‌ها به همان میزان مسائل چگونگی گنجاندن ترکیب‌های ثابت در فرهنگ بررسی شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار مترجم

آن‌که در پاسخ به ندای درون فارسی آموخت

مقدمه

فصل یکم: فرهنگ‌نویسی برای زبان فارسی: مسائل و بررسی‌های انجام شده

فصل دوم: بررسی فرهنگ‌نگاشتی واژگان زبان فارسی

فصل سوم: پردازش فرهنگ‌نگاشتی ترکیب‌های ثابت

فصل چهارم: ساختار مدخل فرهنگ

فصل پنجم: مسائل فرهنگ‌نگاشتی درست‌نویسی، آواشناسی و آوانویسی فارسی

پایان سخن

واژه‌نامۀ فارسی ـ روسی

واژه‌نامۀ روسی ـ فارسی

منابع