معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سعدی را به‌حق «شاعر همۀ زمان‌ها»، «شاعر جهانی» و نیز «شاعر انسانیت» خوانده‌اند. این عنوان‌ها به راستی شایستۀ سعدی است؛ چراکه اندیشه‌های والا و انسانی او نه به زمان و دوره‌ای خاص اختصاص دارد و نه به مکان و سرزمینی معین و نه به قوم یا ملتی مشخص. کلام شیرین و آکنده از حکمت و معرفت سعدی خیلی زود مرزهای زمان و مکان را درنوردید و به‌سرعت به افق‌ها و خطه‌های دوردست راه یافته است.

دربارۀ سعدی و آثار ماندگار او ده‌ها و بلکه صدها کتاب، مقاله، رساله، منظومه، پایان‌نامه، پژوهش‌نامه و امثال آن به زبان فارسی و نیز به زبان‌های زندۀ دنیا نگاشته شده است. در این نوشته‌ها، ابعاد گوناگون شخصیت این سخنور بی‌همتا و وجوه متفاوت سخنان منثور و منظوم او، مورد بررسی‌های گسترده و تحلیل‌های دقیق و گاه موشکافانه قرار گرفته است؛ اما دریغا! که جنبه‌های اجتماعی و جامعه‌شناختی آثار این اندیشمند بزرگ که در میان سخنوران فارسی در نوع خود شاید منحصر به فرد باشد، تا حدود زیادی، مغفول مانده است؛ تا آنجا که شمار کتاب‌ها و رساله‌هایی که در این زمینه به فارسی نوشته شده است، احتمالا به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسد.

این کتاب که عنوان اصلی آن از مطلع قصیدۀ معروف و غرّای ملک‌الشعراء  بهار در منقبت شیخ اجل سعدی برگرفته شده، حاوی چهار نوشتار یا مقالۀ کم و بیش طولانی است که جملگی آنها بر محور مسائل اجتماعی ـ و از جمله موضوعات سیاسی و اقتصادی ـ مندرج در آثار سخنور مزبور متمرکز شده است.

سعدی افزون بر منزلت والای ادبی، اندیشمند و صاحب‌نظر بزرگ اجتماعی نیز هست و این کتاب با هدف شناسایی و بررسی این ابعاد، در قالب چهار مقاله به شرح زیر تنظیم شده است: 1. «مدارا و سعۀ صدر از دیدگاه سعدی» با توجه به موضوعات و مقولاتی که زمینه‌ساز و مشوق «مدارا» و یا مانع و محدودکنندۀ آنند. 2. گرایش‌های نوع‌دوستانه و انسان‌گرایانه سعدی. 3. اندیشه‌های استبدادستیزی و ستم‌نکوهی سعدی که در حاشیۀ آنها، به برخی از مسائل سیاسی و به‌ویژه آیین کشورداری مطلوب پرداخته شده است. 4. اندیشه‌های اقتصادی سعدی که از میان آنها، 50 مدخل مربوط به «اقتصاد» که در گذشته مشمول عنوان «تدبیر منزل» بود، انتخاب و تحلیل شده و در مواردی، با مفهوم‌های مطرح در دانش نوین اقتصاد مقایسه و مطابقه شده است.

این مقالات، پیش از این، در نشریات و مجلات گوناگون ـ از جمله در فصل‌نامۀ پژوهشی «اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی» ـ انتشار یافته و در گذر زمان، مورد تجدیدنظر و جرح و تعدیل قرار گرفته و در بسیاری از موارد مباحث و نکات جدیدی بدان‌ها افزوده شده است.

در این کتاب به تبعیت از یک سنت حسنۀ علمی، تلاش بسیار شده است تا مطالب ذکر شده به صورت کاملاً مستند و به اتکای مآخذ و مراجع معتبر مطرح شود. همچنین سعی وافر شده است تمام شواهد مورد ارجاع با ذکر دقیق محل وقوع ـ با مشخص کردن موقعیت و یا حکایت مربوطه و با قید صفحات و سطرها و یا شمارۀ ابیات مورد استناد ـ ارائه شود. تا بدین ترتیب خوانندگان علاقه‌مند بتوانند با توجه به نشانی قید شده، به سهولت متن و بافت شاهد مثال‌ها را بیابند.

در جریان پژوهش برای تألیف این کتاب، سعی و اهتمام نگارنده پیوسته معطوف بدان بوده است تا از هرگونه یکسونگری و جانبداری و پیش‌داوری اجتناب شود. بدین منظور، علاوه بر ارائۀ شواهد دال بر گرایش شیخ اجل به مقوله‌ای خاص، از ذکر شاهد مثال‌هایی که احیاناً از مخالفت یا عدم تمایل وی نسبت به مقولۀ مزبور حکایت می‌کند نیز، غفلت نشده است.

اگر در قسمت‌‌های مختلف این کتاب تعارض‌ها و تباین‌هایی بین بعضی از نظریات سعدی مشاهده شود، کاملاً متصور است. این‌گونه تضادها می‌تواند از یک‌سو، ناشی از تفاوت زمینۀ موضوع یا حکایت مورد بررسی از نظر مکان و زمان و از سوی دیگر، معلول تحولات فکری و عقیدتی باشد که بر اثر گذشت زمان و کسب آگاهی‌ها و تجربه‌های جدید در دیدگاه‌های سخنور مزبور پدید آمده است، ضمن اینکه نباید فراموش کرد که این قبیل تعارض‌ها منحصر به سعدی نیست و کم و بیش در آثار غالب شاعران و سخنوران بزرگ یافت می‌شود.

از آنجا که در دوران پس از اسلام، فرهنگ ایرانی با فرهنگ و معارف اسلامی، آمیختگی و پیوندی انکار‌ناپذیر یافته است، بی‌مناسبت دیده نشده به مضامین مشترک یا مشابهی که در فرهنگ اسلامی همچنین در آثار عرفا و متصوفۀ ایران در زمینۀ موضوعات ارائه شده ت به ویژه دربارۀ مدارا و سعل صدر ـ یافت می‌شود، نیز در پی‌نوشت‌ها اشاره شود.

برای اجتناب از تشتت فکری ناشی از ضبط‌های متفاوت اقوال و اشعار در نسخه‌های مختلف آثار سعدی، یکی از نسخه‌ها که به تأیید استادان فن، از اعتبار نسبی بیشتری برخوردار بوده، به عنوان نسخۀ اصلی تلقی شده و ملاک بررسی و محل مراجعه قرار گرفته است؛ مثلاً در مورد «گلستان» و «بوستان» از نسخه‌های مصحح شادروان دکتر غلامحسین یوسفی و در مورد «کلیات» از نسخۀ مصحح مرحوم محمدعلی فروغی استفاده شده است. در مواردی که رجوع به نسخه‌ها و چاپ‌ها دیگر ضروری یا مزید برفایده به نظر می‌رسیده، با ذکر مشخصات نسخۀ مورد مراجعه و محل وقوع شاهد مورد نظر؛ بدان‌ها استناد شده است.

از آنجا که مقالات چهارگانۀ کتاب در چند مرحله و با فواصل زمانی طولانی، تدوین و تألیف شده است، احتمال اینکه بین آنها ناهمسانی‌ها و ناهماهنگی‌هایی از نظر چگونگی فصل‌بندی، نحوۀ ارجاع، شیوۀ نگارش، روش علامت‌گذاری و امثال آن مشاهده شود، کاملاً قابل تصور است. همچنین به دلیل مستقل‌بودن مقالات، یقیناً مواردی از تکرار و شاید اطناب پیش آمده باشد.

پانوشت کتاب عمدتاً به درج کلمات لاتین و معانی واژه‌های دشوار یا احیاناً برخی توضیحات کوتاه و مختصر اختصاص یافته و مطالب و توضیحات مفصل و ارجاعات برون‌متنی و تکمیلی به منظور اجتناب از تراکم مطالب، به پی‌نوشت‌ها منتقل شده است. ارجاع به پانوشت‌ها با اعداد ساده و ارجاع به پی‌نوشت ها با اعداد مسلسل داخل پرانتز صورت گرفته است. و فقط مقالۀ یکم واجد پی‌نوشت است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقالۀ یکم: مدارا و سعۀ صدر از دیدگاه سعدی

مقالۀ دوم: بنی‌آدم اعضای یکدیگرند (یا اعضای یک‌پیکرند؟)

مقالۀ سوم: استبدادستیزی و ستم‌نکوهی در آثار شیخ اجل سعدی

مقالۀ چهارم: درآمدی بر بررسی اندیشه‌های اقتصادی در آثار سعدی

مأخذ