معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

میرزا فتحعلی آخوندزاده به اقتضای شغلی که داشت گاهی به سفرهای مختلف می‌رفت و در این سفرها با اندیشمندان و نویسندگان آشنا می‌شد. یک‌بار هم در سال 1264 ق. همراه ژنرال شیلینگ برای تهنیت تاجگذاری ناصرالدین شاه به ایران آمد و با امیرکبیر ملاقات کرد و بعدها فضایل او را ستود و چهارماهی در ایران ماند. میرزا فتحعلی با دختر حاج‌علی اصغر به نام طوبی‌خانم ازدواج کرد و حاصل این ازدواج یک پسر به نام رشید و یک دختر بود.

میرزا فتحعلی در سال 1849 ق. یعنی یازده سال پیش از ابراهیم‌شناسی اصلاحگر معروف ترکیۀ عثمانی، مبادرت به نوشتن نمایش‌نامه از نوع تئاتر غربی کرد و در این حوزه گوی سبقت را در شرق از همگان ربود. او دلیل پرداختن به تواتر را تشویقی اعلام می‌کند که ژنرال ورانسوف، فرمانروای قفقاز با تأسیس نخستین تئاتر در شهر تفلیس در سال 1266ق. از نویسندگان به عمل آورد و به هر یک از اهل علم و عمل توصیه کرد تا در این قلمرو بکوشند. از این‌رو میرزا ‌فتحعلی هم «محض استظهار ملت اسلام از این امر غریب، بر سبیل امتحان شش تمثیل و یک حکایت در زبان ترکی» نصنیف و آن را به فرمانروای یادشده، تقدیم کرد تا دیگران با آگاهی از تئاتر به این امر مبادرت کنند و تئاتر در جهان اسلام شهرت پذیرد. میرزا فتحعلی پس از نوشتن نمایش‌نامه‌ها و حکایت، همواره در این فکر بود که آنها را به زبان فارسی نیز ترجمه و منتشر سازد و در پی فردی آگاه می‌گشت تا این کار را انجام دهد.

نخست میرزاآقا تبریزی دست به کار شد ولی در نیمه راه تصمیم گرفت به جای ترجمه، با الهام از آنها، نمایش‌نامه بنویسد. میرزا فتحعلی با جلال‌الدین میرزا از شاهزادگان فاضل قاجاری مشورت کرد تا فردی متبحر «این تمثیلات را به همان قواعد و شروط و رسوم که در کتاب اشاره شده است، از زبان ترکی به زبان فارسی ساده، بی‌کم و زیاد و بدون سخن‌پردازی و قافیه‌چینی، مطابق اصطلاح خود فارسی‌زبانان در دایره سیاق قلم، نه در دایره سیاق انشاء، ترجمه کند و به چاپ رسانیده، منتشر سازد». جلال‌الدین میرزا هم میرزامحمدجعفر قراچه‌داغی، منشی تحقیق دیوان‌خانه را پیشنهاد کرد و بدین ترتیب میرزامحمدجعفر دست به کار ترجمه شد و آن را با عنوان «تمثیلات» در سال 1287 به فارسی برگرداند. رضایت میرزا فتحعلی از این ترجمه از نامه‌ای پیداست که به میرزا‌یوسف‌خان مستشارالدوله و نیز به خود میرزاجعفر نوشت و از او تشکر کرد: «آفرین، آفرین، صد آفرین به قلم مشکین رقم شما ... شرط عمده اینست که در ترجمه به عبارت اصل نسخه نه چیزی اضافه شود، نه چیزی از آن ناقص گردد. بهتر از این ترجمه نمی‌توان کرد» و بعد به میرزاجعفر توصیه کرد که هر چه زودتر آن را با چاپ برساند. ضمناً به بعضی از کژفهمی‌ها و کاستی‌های ترجمه هم اشاره کرد که آنها را در چاپ اصلاح کند.

هنگامی که آخوندزاده در تفلیس زندگی می‌کرد، این شهر از کانون‌های اندیشه غربی و پایگاه روشنفکران روسی، ارمنی و گرجی و به‌ویژه دکابریست‌ها بود. فشار استبداد تزاری روس سبب شد تا شماری از روشنفکران، برای حل معضل آزادی، به اندیشه‌های لیبرالیستی غرب گرایش یابند و میرزا فتحعلی هم یکی از آنها بود. اندیشه آزادی‌خواهی در افکار و اندیشه‌های او راه یافت. آثار نویسندگی چون چرنیشفسکی، استروفسکی، مارلینسکی، لرمانتف، گریبایدوف، گوگول، بلینسکی و پوشکین وغیره را خواند و با اندیشه‌ها و آرای نویسندگان غرب همچون مولیر، اوژن‌سو، ولتر، روسو، منتسکیو، هیوم و ارنست رنان آشنا شد. از میان ایرانیان هم آثار میرزا ملکم‌خان، جلال‌الدین میرزا، میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله را مطالعه و با آنها مکاتبه کرد. درصدد برآمد تا یافته‌ها و آرای خود را با نمایش‌نامه‌نویسی و داستان‌نویسی به مخاطبان منتقل سازد. از سال 1266 تا 1273 ق. شش نمایشنامه کمدی انتقادی و یک داستان به سبک و شیوه داستان‌نویسی جدید نوشت. نمایش‌نامه‌های او ابتدا در روزنامه‌های قفقاز و سپس به صورت یک مجموعه و با عنوان تمثیلات انتشار یافت و در تئاترهای تفلیس روی صحنه رفت. ترجمه روسی این نمایش‌نامه‌ها هم در تئاترها سن‌پترزبورگ و مسکو اجرا شد. علاوه بر آنها به زبان‌های فرانسوی، انگلیسی، آلمانی نیز انتشار یافت.

میرزا فتحعلی داستان حکایت یوسف‌شاه یا ستارگان گول‌خورده که با فن و تکنیک داستان‌نویسی مدرن نوشت، از یک مأخذ تاریخی بهره گرفت و هدف او نیز انتقاد از نظام مطلقه پادشاهی و وضع دربار دوره صفوی بود. این داستان از نظر ساختار و اصول داستان‌نویسی جدید، داستان کاملی است.

آثار میرزا فتحعلی عبارتنداز: 1. داستان؛ حکایت یوسف‌شاه (ستارگان گول‌خورده) در مجموعه تمثیلات. ترجمه میرزامحمد جعفر قراچه‌داغی. طهران، 91ـ1288 ق. 2. نمایش‌نامه؛ تمثیلات، ترجمه میرزامحمدجعفر قراچه‌داغی، طهران 91ـ1288 ق؛ خوارزمی، تهران، 1356 (وزیرخان لنکران، خرس قولدور باسان، مرد خسیس، وکلاء مرافعه، موسی ژوردان، ملاابراهیم خلیل کیمیاگر، داستان یوسف‌شاه).

این کتاب از روی نسخۀ چاپ سنگی مطبوعۀ سنۀ 1291 طهران، کارخانۀ استاد کربلائی محمدحسین سامان یافته است. تفاوت‌های این نسخه با چاپ 1356 انتشارات خوارزمی در ذیل صفحات با علامت «خ» نشان داده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش از هر چیز (مقدمه دکتر یعقوب آژند)

تصویر نسخۀ چاپ سنگی

سرگذشت میرزا فتحعلی آخوندزاده به قلم خودش

نامۀ میرزا فتحعلی آخوندزاده به میرزا محمدجعفر قراجه‌داغی

نامۀ میرزا فتحعلی آخوندزاده به میرزا یوسف‌خان

مقدمۀ مترجم

کتاب تماشاخانه در علم تهذیب اخلاق

فهرست کتاب تیاتر از مؤلف

تمثیلات

سرگذشت وزیر خان لنکران

حکایت خرس قولدورباسان (دزدافکن)

حکایت مرد خسیس

حکایت وکلاء مرافعه

حکایت یوسف‌شاه

حکایت موسی ژوردان

حکایت ملا ابراهیم خلیل کیمیاگر