معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

رضی‌الدین عبدالله، محمد بن ابی بکر بن عثمان امامی هروی، از شاعران و دانشمندان سده هفتم هجری و از شاعران معروف عهد ایلخانی و معاصر شیخ مصلح‌الدین سعدی شیرازی و خواجه مجدالدین همگر فارسی است. در کرمان نشو و نما یافته و در علوم عربیه و روشن سخن، کمال مهارت داشته و صاحب دیوان است. سال ولادتش معلوم نیست. در نام و تاریخ درگذشت وی، تذکره‌نویسان و ارباب تاریخ و سیر اختلاف کرده‌اند و به نظر می‌رسد بیشتر مطالب درباره او، از «تذکرۀ‌الشعراء دولتشاه» اخذ شده باشند. نام و نسب او مجموعاً در مآخذ مختلفی که از او سخن گفته‌اند، به نحوی است که گفته شد. مثلاً در «تاریخ گزیده و حبیب‌السیر»، ابوعبدالله محمد بن ابی بکر عثمان است و محمد بن بدر جاجرمی ضمن نقل شعری از فخری اصفهانی، که درباره تاریخ وفات امامی سروده، او را ملک‌الشهراء رضیّ‌الدین امامی هروی خوانده است.

مجموع اطلاعاتی که از احوال او به دست می‌آید، محدود و منحصر به مسائل درجه دوم است؛ ولی از فحوای آنها به صراحت دریافته می‌شود که این شاعر به سبب فضل و دانش وافر و تسلط بر زبان و ادب عربی و فارسی و به علت اطلاع از علوم مختلف معقول و منقول، صاحب شهرتی بسیار بوده است. در تاریخ درگذشت وی، تذکره‌نویسان و ارباب تاریخ و سیر اختلاف کرده‌اند. به روایت هدایت در «مجمع‌الفصحاء» امامی در 676ق. در اصفهان وفات یافته است.

سرودن شعرهای دینی در سده‌های هفتم و هشتم ق. هم میان شاعران مسلمان و غیرمسلمان هر دو متداول بود. در این دو قرن احترام نسبت به 12 امام شیعه(ع)، در میان دانشمندان و نویسندگان و شاعران سنی مذهب به نحوی بی‌سابقه معمول شد. از اشعار امامی بر می‌آید که او ارادات خاصی به ائمه اطهار(ع) داشته است.

امامی از جمله شاعران بزرگی است که در سده هفتم ق. شیوۀ شاعران مشرق و حتی زبان و غالب ترکیبات و مضامین شعر آنان را در نظم قصاید خود حفظ کرد و مانند غالب آنان مداح زبردست و غزل‌سرای خوش‌سخنی است و در عین حال بنا بر ذوق اهل زمان، گاه به بیان خود، چاشنی عرفان می‌دهد؛ زیرا خود در مراحل سلوک سیر می‌کرد. از دیوان وی، که شامل مدائح سلاطین و امراء و وزراء عهد در هرات و کرمان و اصفهان است، نسخه‌هایی در دست است و تا حدودی 2400 بیت یا اندکی بیشتر، از قصیده و غزل و رباعی و ترجیع و ترکیب‌بند دارد. امامی گذشته از شعر و شاعری، مقام علمی مهمی را دارا بود و گویا نصب قضا را هم بدو تفویض کرده‌اند. معلومات امامی که ظاهراً قسمت فلسفی آن غلبه داشته، در اشعار او تأثیر عمیقی گذاشته بود.

امامی به این دلیل که در کرمان توطّن نموده، بعضی او را کرمانی خوانده‌اند و برخی نیز به دو امامی: یکی کرمانی و دیگری هروی قائل شده‌اند.

آثار امامی عبارتند از: 1. دیوان؛ 2. شرح قصیده ذوالرّمه.

دیوانش از 2000 بیت متجاوز است. در کتابخانه مجلس شورای اسلامی در نسخه‌ای از دیوان وی به شماره‌های 948 و 949 محفوظ مانده که نخستین به خط مرحوم عبرت نائینی است و به 2000 بیت برمی‌آید و آن دیگر در حدود 2200 بیت می‌باشد و مجموعه‌ای به شماره 1183 این کتابخانه در حدود 2250 بیت از اشعار او را در بردارد. امامی در قصیده و غزل و ترکیب‌بند و ترجیع‌بند و قطعه و رباعی طبع‌آزمائی کرده است.

شرح قصیده ذوالرّمّه رساله‌ای است کوچک در شرح قصیده بائیه از شاعر نام‌بردار عرب‌ ابوالحارث غیلان بن عقبۀ بن نهیس، مشهور و ملقب به ذوالرمّهّ، متوفّی به سال 117ق. این قصیده شامل 131 بیت است و امامی به خواهش بعضی از دوستان که در مذاکره و مباحثه با او شریک بوده‌اند، پس از مقدمه‌ای، جمله ابیات آن را از لحاظ نحوی و ادبی، به عربی شرح کرده است. 

ذوالرّمه شاعری است که اشعار و آثار وی در بسیاری از کتاب‌های ادبی دیده می‌شود. او از شاعران قرن نخست قمری و دوره اموری است که با دوره جاهلی ارتباط دارد و بالطبع متأثر از این دوره بوده است. شاهکار ذوالرمّه، قصیده بائیّه اوست که شرح‌های فراوانی مثل: صنوبری و شرح علی بن اسکاف و امامی بر آن نوشته شده است. او در آغاز قصیده ـ که در بحر بسیط یکی از پرکاربردترین بحور شعری عرب سروده ـ به توصیف اشک‌هایش که پی‌درپی ریزان است، پرداخته و در بیت‌های بعدی در 20 بیت، به وصف محبوبه‌اش می‌پردازد و در ادامه، در حدود 100 بیت را به صحرا و هر آنچه در اوست اختصاص می‌دهد.

در این صد بیت، ذوالرّمه مثل تابلویی همه تصاویر را، از صحرا شترمرغ‌نر، گاو وحشی، گورخر و ... را به تفصیل بیان می‌کند. اما تفاوت او با نقاش این است که در حیوان، شعور انسانی و وسوسه‌های او را قار دهد و در گاو نر، آنگاه که سگ‌ها به او حمله می‌کنند، احساس عزت و سربلندی را ترسیم کند و گویی که خواسته احساس کرامت نفسش را نمایش دهد. خواننده خود باید به تماشای این مناظر برود تا عمق این مطالب را درک کند. در یک تقسیم‌بندی دیگر می‌توان قصیده را به شش قسمت تقسیم کرد، که اطلال و میّه و شتر و گورخر و گاو وحشی و شترمرغ نر است. این بدین معنی نیست که هر کدام از اینها بطور مستقل در بنیه قصیده وجود دارد، بلکه اینها هسته قصیده را تشکیل می‌دهند.

این قصیده از بهترین شعرهای ذوالرّمه است و از ارزش و اهمیت بسیاری برخوردار است. طوری که صاحب «جمهره» آن را از ملحمات به حساب آورده و در این تقسیم‌بندی قرار داده است. همچنین این قصیده مورد استقبال ناقدان و راویان معاصرش و دوره‌های بعدش بوده است. لکن در دوره معاصر هم ـ در پرتو روشهای نقدی جدید ـ نه تنها از اقبالش کاسته نشده، بلکه بر جایگاه صاحبش نیز افزوده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

شرح حال امامی هروی

مذهب امامی

جایگاه علمی، ادبی

امامی هروی و امامی کرمانی

امامی و سعدی

امام رضا(ع) در شعر امامی

آثار

شرح حال ذوالرمّه

مذهب ذوالرمّه

ذوالرمّه و کتابت

جایگاه ادبی

قصیده بائیّۀ ذوالرّمه

معرفی نسخه‌ها و توضیحات دیگر

شیوه تحقیق و تصحیح

شرح قصیدۀ بائیۀ ذوالرّمه

تصویر نسخه‌های خطی

نمایه‌ها

آیات

ابیات

کتاب‌نامه