معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

هدف شعر و هر سخن ادبی دیگر ایجاد خیال‌ انگیزی، تحریک عواطف و اثر گذاشتن است. وزن و قافیه از راه موسیقی بر خیال خواننده اثر می‌گذارد؛ تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه با بیان متفاوت و تصویرسازی در ایجاد خیال انگیزی نقش عمده‌ای دارند. اما عامل دیگری هم هست که به زیبایی و خیال‌انگیزی شعر کمک می‌کند و آن، آرایش‌های کلام است که درعلم بدیع از آنها بحث می‌شود.

آرایه‌های بدیعی لطف و طراوتی به کلام می‌بخشد، با این شرط که در به کار بردن آن افراط نشود و شعر از اعتدال خارج نگردد. آرایه‌ها را در شعر به ادویۀ طعام مانند کرده‌اند که اگر به اندازه باشد، غذا را خوشمزه و اگر بیش از اندازه شود، غذا را تند و نامطبوع می‌کند. در زبان فارسی افراط  در کاربرد صنایع بدیعی، شعر کسانی چون رشیدالدین و طواط، ادیب صابر، عبدالواسع جبلی و ذوالفقار شروانی را متکلف و ناخوشایند کرده است. در صورتی که شعر فرخی سیستانی، خیام، نظامی گنجوی، سعدی، امیر خسرو دهلوی و حافظ از کاربرد معتدل آرایه‌های بدیعی جلوه و جلایی خاص پیدا کرده است. همان‌طور که کاربرد کلمات نامأنوس به غرابت استعمال منجر می‌شود که از عیوب کلمه و کلام است، تازه‌جویی در آرایش‌های بدیعی هم گاهی سخن را به معما و شعبده‌بازی لفظی تبدیل می‌کند.

گویندۀ توانا اگر هم از صنعت به فراوانی استفاده کرده باشد، با هنرمندی این صنعتگری را پنهان نگه می‌دارد. نمونۀ شاخص این نوع صنعتگری ناپیدا، شعر حافظ است. در شعر حافظ آرایه‌های بدیعی چنان طبیعی به کار رفته است که خواننده جز با تأمل بسیار نمی‌تواند متوجه صنعتگری او شود. در هر صورت، هنر بزرگ شاعر آن است که شعر خود را مطبوع و خالی از شایبۀ تصنع و تکلف نشان دهد.

در شعر فارسی کاربرد صنایع بدیعی از قرن ششم به تدریج رو به افراط رفته است، به طوری که شاعران بسیاری صنایع بدیعی را میدانی برای هنرنمایی شناخته‌اند و اشعار بسیاری از آنها به نمایشگاه صنایع متروک بدیعی بدل شده است. اما به هر حال دانشجویان ادبیات خواه و ناخواه باید آشنایی نسبی به این صنایع داشته باشند.

ادیبان ایران از میان علوم بلاغت و توابع آن بیشتر به بدیع و عروض و قافیه توجه نشان داده‌اند و کمتر به معانی و بیان پرداخته‌اند. در زبان فارسی از کتاب‌هایی که ابویوسف عروضی و ابوالعلای شوشتری در فن عروض نوشته بوده‌اند و همچنین از کتاب‌های خجسته نامه و غایۀ‌العروضین و کنزالقافیۀ بهرامی سرخسی، شاعر اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری، تنها نامی بر جای مانده است. نخستین کتابی که در این زمینه باقی مانده ترجمان البلاغۀ محمد بن عمر رادویانی است. این کتاب احتمالاً در قرن پنجم هجری تألیف شده، چراکه در آن تنها نام شاعران قرن چهارم و اوایل قرن پنجم آمده و نسخۀ منحصر به فرد آن در سال 507 هجری استنساخ شده است.

همۀ تکلف و افراطی که در کاربرد صنایع بدیعی و نام‌گذاری‌های متعدد آنها به وجود آمده است، دانشجویان رشتۀ ادبیات، به‌خصوص در سطح ارشد و دکتری، نیاز پیدا می‌کنند که با این اصطلاحات و نمونه‌های شعری آنها آشنایی پیدا کنند. مقصود از تنظیم این فرهنگ اصطلاحات بدیعی آن است که همۀ اصطلاحات ذکر شده در کتاب‌های بدیع یک‌جا به صورت الفبایی به نمونه‌هایی روشن در اختیار علاقه‌مندان قرار گیرد. از آنجا که تنظیم کتابی به صورت فرهنگ اصطلاحات، لازمه‌اش این است که گاهی نقل و قول به صورت مستقیم باشد، به این سبب نثر این تألیف الزاماً یکدست نیست. اما به هر حال سعی شده است که تا جای ممکن تعریف‌ها و تعبیرها به صورت آسان و قابل استفادۀ همگان عرضه شود.