معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ابوعبدالله جعفر رودکی سمرقندی در اواخر قرن سوم هجری در رودک ـ قریه‌ای از ماوراءالنهر نزدیک سمرقند ـ یا به گفتۀ برخی از پژوهشگران و مؤلفان در نزدیکی نسف بخارا متولد شده و به رودکی معروف گردیده است. او سرانجام بعد از کسب شهرت به دربار سامانیان ـ به ویژه در دربار نصرین احمد سامانی ـ به سال 329 هجری، در حالی که از سالخوردگی و ناتوانی و فقر و تنگدستی نالان بود، زندگی را بدرود گفت. رودکی و ابوشکور از پیش‌قراولان و سپهسالاران ادبیات فارسی دری‌اند که بیشتر از همه توجه به شعر تعلیمی داشته‌اند. بعد از آن کسایی مروزی از شمار بزرگ‌ترین شاعران اندرزپرداز به شمار می‌آید. ناصرخسرو از شعر زهد سخن رانده، سعدی ـ بزرگ‌ترین غزل‌سرای زبان پارسی دری ـ این شیوه (شعر تعلیمی و تربیتی ) را به کمال رسانیده است. آثار عطار، مولوی و دیگران انباشته از پند و اندرزهای حکیمانه است که به اسلوب‌ها و شیوه‌های مربوط به خود بیان داشته‌اند.

یکی از مسئله‌های بحث‌برانگیز که تاکنون به طور مشخص حل نشده و در سرچشمه‌های علمی و ادبی درخصوص آن اختلاف وجود دارد، اعتقاد مذهبی استاد ابوعبدالله رودکی است. ادبیات‌شناسان پیروان مذاهب مختلف، محققان تاریخ ادبیات فارسی و منقدان آثار رودکی به این مسئله رو آورده‌اند. بعضی او را پیرو جریان قرمطیه، بعضی دیگر او را اعتقادمند مذهب اسماعیلیه، برخی دیگر پیرو جریان‌های ارتدکسی اسلامی و بعضی او را ستایشگر خاندان فاطمیان و بعضی دیگر به‌ویژه در سال‌های اخیر کوشش می‌کنند او را دور از تمام این عقاید نشان دهند.

باید دانست از اشعار باقی‌ماندۀ رودکی چنین خلاصه‌ای برمی‌آید که وی بر خلاف ناصرخسرو در اعتقادات دینی خود استوار نیست، از آنکه بیش از همه اندیشۀ مذهبی و دینی داشته باشد؛ برعکس افکار فلسفی و آزاد دارد. به عبارت دیگر اگرچه اشعار زهد و پند نیز گفته، اما آنها حاصل تجربۀ حیات و برخورد فلسفی او با جهان و مسائل زندگی است. حتی می‌توان گفت در اندیشه‌های او نوعی تفکر اپیکوری مشاهده می‌شود.

یکی از نکات مهم در پیروی رودکی از شیعۀ اسماعیلی که تاکنون تأملی در درک آن نشده، نام شاعر می‌باشد که جعفر و کنیۀ او ابوعبدالله است؛ یعنی سنتی بین عرب‌ها از دیرباز رایج بوده که به افرادی که نام یکی از ائمه را داده‌اند، همان کنیه را نیز به او می‌دهند که امام داشته است. رودکی در زمانی زندگی می‌کرد که جهان اسلام را محققان زمان نفوذ گسترش مذاهب گوناگون شیعه از قبیل اسماعیلیه نامیده‌اند و چون مذهب شیعۀ اسماعیلیه در آن عهد پیروی بیشتر و رواج زیادتر داشت، می‌بینیم که گرایش رودکی نیز بی‌شک به مذهب اسماعیلیه بوده است.

مطابق اخبار تاریخ‌نگاران در دربار نصر بن احمد پادشاه ساسانی، محمد بن احمد نسفی اسماعیلی، ابوعلی احمد بن محمد جیهانی اسماعیلی، ابوالفضل محمد بلعمی اسماعیلی و ابوطیب مصعبی اسماعیلی خدمت می‌کردند یا قرابت نزدیک داشتند. این چند خانواده علاقۀ زیادی به نشر عقاید اسماعیلی داشتند و در نهایت سعی، نسفی و با کمک درباریان فرزند ابوعبدالله جیهانی به وزارت رسید. پس مسئلۀ رودکی لااقل در مدتی از عمر خود عقاید اسماعیلی را یا از برای خوشایند رجال حکومت یا قبلا پذیرفته بوده، کاملا روشن است.

این کتاب که پایان‌نامۀ دکترای نویسنده است، دربارۀ یکی از بحث‌انگیزترین موضوعات زندگی‌نامۀ رودکی یعنی تمایل عقیدتی او می‌باشد. نویسنده با تکیه بر اسناد و سرچشمه‌های تاریخی، تفاوت‌های بین مذهب اسماعیلیه و جریان‌های قرمطیه را معین کرده، از دایرۀ عقاید قرامطه، بیرون بودن استاد شاعران را ذکر می‌کند. این رساله به بسیاری از مسائل تاریخ، ادبیات، فلسفه و مذاهب مختلف دین مبین اسلام در دورۀ حیات استاد رودکی می‌پردازد و مواد جالب و مهمی را گردآوری کرده که برای پژوهندگان و دوست‌داران این شاخه‌ها بسیار قابل استفاده است.

در بخش دوم مقالاتی از کتابی به کوشش دکتر عبدالغفور آرزو از ادیبان و مشاوران وزارت خارجه افغانستان به نام «هیچ گنجی نیست از فرهنگ بِه» ویژۀ همایش بین‌المللی رودکی در افغانستان انتخاب شده است. آخرین مقاله نیز از سوی مترجم است که در این کتاب آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌سخن

بخش اول: رودکی و اسماعیلیه

بخش دوم: هیچ گنجی نیست از فرهنگ بِه

تلنگی بر بوی جوی مولیان

برخی از شگردهای تربیتی در اشعار رودکی

شاعران و نویسندگان معاصر رودکی

رودکی و فردوسی

وزن در اشعار رودکی

صور خیال در اشعار رودکی

تأثیر متقابل شعر فارسی دری و عربی در دیوان رودکی

گزاره‌ای ساخت‌گرایانه از یک قصیدۀ رودکی

گاه‌نامۀ واژه‌ها در اشعار رودکی سمرقندی

رودکی سمرقندی؛ شعر و موسیقی