معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شادروان استاد ایرج افشار (1389 ـ 1304) را باید مهم‌ترین، تاثیرگذارترین و البته پرکارترین کتاب‌پژوه ایران در همه اعصار فرهنگ ایران دانست؛ پژوهشگری سختکوش که در جایگاه چهره‌های بین‌المللی قرار داشت؛ آثار او محل مراجعه پژوهشگران داخلی و خارجی علاقمند به کتاب و فرهنگ بود؛ البته در کنار کتابشناسی باید او را هم‌زمان، ایران‌شناس و یزدشناس دانست. در واقع، کتابشناسی و ایرانی‌شناسی او مکمل یکدیگر بود؛ با این حال، فعالیت‌ها و خدمات استاد افشار، ابعاد دیگری هم دارد؛ علاوه بر مسئولیت‌ها و مدیریت‌های گوناگون در حوزه کتابشناسی و فرهنگ ایرانی (همایش‌های داخلی و خارجی، فعالیت‌های تأسیسی و ...) او عکس‌های فراوانی را از نقاط مختلف ایران تهیه کرده است؛ همچنین یادداشت‌های نکته‌سنج یا خاطره‌نگارانه او منابع بسیار خوبی برای مطالعه فرهنگ ایرانی در عین حال آشنایی با نگاه و سطح دانش و تحلیل استاد است.

گستردگی و تعدد فعالیت‌ها و پژوهش‌های استاد ایرج افشار، موضوعی است که گردآوری، مقوله‌بندی و تدوین مجموعه آثار او را دشوار می‌کند، با این حال از آنجا که آگاهی از مجموعه آثار استاد می‌تواند راهنمای خوبی برای پژوهشگران حوزه‌های کتابشناسی، ایران‌شناسی و یزدشناسی باشد، همواره تهیه فهرست نسبتاً جامعی از نوشته‌ها و چاپکرده‌های استاد افشار امری ضروری و لازم تلقی می‌شد. دکتر میلاد عظیمی با درک و دریافت و اهمیت این موضوع و تلاشی سختکوشانه، مجموعه کتابشناسی موضوعی ـ تاریخی از چاپکرده‌ها و نوشته‌های ایرج افشار منتشرشده در سال‌های 1323 ـ 1395 را برای علاقمندان فراهم کرده است.

با تأمل در این کتاب به طور مستند با چشم‌اندازهای «نگاه شامل و فراگیر» افشار به ایران و ایران‌شناسی، آشنا می‌شویم و می‌بینیم که آن مرد بی‌همتا چگونه در هر جا که بود به فکر ایران بود و «تمام‌وقت» به کشف و ثبت و نشر مباحث ایران‌شناسی می‌پرداخت و از هیچ نکته و دقیقه‌ای فروگذار نمی‌کرد. از تألیف فهرست مقالات فارسی گرفته تا تدوین کتابشناسی ملی ایران، تا معرفی آن همه مجله، تا معرفی آن همه نسخه خطی، تا معرفی و نقد آن همه مقاله، تا ثبت مشخصات آن همه درخت کهنسال در فلات ایران زمین، تا تأسی و مدیریت و نشر مستمر آن همه مجله طراز اول، تا تصحیح و چاپ آن همه سند و خاطره و یادداشت تاریخی، تا تنظیم یادداشت‌های قزوینی و مقالات تقی‌زاده، تا تدوین آن همه یادنامه و جشن‌نامه، تا آن همه اطلاع‌رسانی از کار و کارنامه ایران‌شناسی در خارج از ایران، تا تصحیح آن همه متن، تا ثبت کتیبه منقور بر سنگ‌نبشته‌ای افکنده شده در پاکنۀ نزدیک به قناتی در جندق، تا توصیف و عکس برداشتن از کوبه در خانه‌ای کنانه در فلان محله کهن، تا یادداشت نوشتن دربارۀ پرده پارچه‌ای قدیمی آویخته شده در مغازه خیاطی نزدیک بازارچۀ دارالشفاء یزد، تا معرفی و چاپ نقاشی‌های ایرانی موجود در کتابخانه‌ها و موزه‌ها و تکیه‌ها و رباط‌ها و مجموعه‌های شخصی، تا معرفی سه‌تارهای قدیمی یک دوست، تا معرفی آن همه مسجد و مدرسه و رباط و کاروانسرا و خانقاه و کاخ و کوخ و آتشگاه و قلعه و خانه قدیمی و آب‌‌انبار و قنات و بادگیر و کبوترخانۀ در معرض ویرانی در بیابان‌های دورناک و کوهستان‌های صعب و شهرها و دیه‌های ایران، تا کتابت کتابه زیلویی مندرس فروافتاده در مسجدی دورافتاده، تا ثبت نام و نشان آن همه کتابخانه شخصی و دولتی، تا ثبت یک بیت شعر حک‌شده بر بخاری دیواری خانه‌ای قدیمی، تا نشر آن همه عکس تاریخی، تا نوشتن مقالات مهم در کتابداری، تا آن همه گزارش از پوشش گیاهی و مسائل کشاورزی ایران، تا معرفی مستعجل دستنویسی در فرصت بیتوته‌ای کوتاه در خانه یک فرهنگ‌دوست گمنام اهل «ولایات» تا معرفی نسخه‌های خطی کتابخانه‌های معروف ایران و فرنگستان و چین و ژاپن و هند و افغانستان و آمریکا، تا سواد برداشتن از سندی فرسوده در فلان روستا، تا سواد برداشتن از سندی فرسوده در مهم‌ترین کتابخانه‌های جهان، تا ثبت شجره‌نامه جمال‌الدین اسدآبادی در فرصت مختصر گفتگویی با مطلعی ناشناس در یک کتابفروشی در لوس‌انجلس، تا مدخل نوشتن برای دانشنامه ایرانیکا، تا مدخل نوشتن برای دانشنامه جهان اسلام، تا مقاله نوشتن برای مجلۀ ایران‌شناسی در آمریکا، تا مقاله نوشتن برای مجله حوزه و پژوهش در قم، تا چاپ نامه‌های تاریخی فروغی و تقی‌زاده و مصدق و کاشانی و مدرس و قوام‌السلطنه و کلنل پسیان و مستشارالدوله و بزرگ علوی، تا نقل آن همه سنگ‌نبشته و دیوارنبشته و کتیبه در «گوشه پوزه وطن»، تا کشف و نشر بازمانده‌هایی از لهجه‌های محلی و بومی، تا چاپ آن همه وقف‌نامه، تا نوشتن آن همه سفرنامه، تا نوشتن مستمر یادداشت‌های «تازه‌ها و پاره‌های ایران‌شناسی»، تا توجه به آن همه رساله کوچک برای روشنایی افکندن بر زوایای فراموش شده زندگی مردم ایران، تا تألیف آن همه مقاله درجه یک دربارۀ مباحث و ضوابط نسخه‌شناسی، تا نوشتن آن همه شرح حال برای ایران‌شناسان وطنی و بیگانه، تا آن همه نامه‌نگاری با دانشمندان فرهنگی و ایرانی، تا آن همه گزارش‌نویسی از کنگره‌ها و مجامع ایران‌شناسی، تا آن همه عکس‌برداری از طبیعت و آثار و ابنیه و مردم و دانشمندان ایران، ... دریغا بزرگامردا که تو بودی ای ایرج افشار.

این کتاب، کتابشناسی نوشته‌ها و مقالات منتشر شده ایرج افشار در فاصله میان سال‌های 1323 تا 1395 خورشیدی است. این کتابشناسی به شکل موضوعی تاریخی سامان یافته است و دربرگیرنده مشخصات کتابشناسی کتاب‌هایی است که افشار سامان داده و مقالات و یادداشت‌هایی است که نوشته و مجلاتی است که اداره کرده است.

این کتاب سه هدف مشخص را دنبال می‌کند و می‌‌کوشد با عرضۀ فهرستی موضوعی ـ تاریخی از نوشته‌ها و چاپکرده‌های ایرج افشار: 1. به ایران‌شناسان و ایران‌شناسی کمک کند. 2. چشم‌اندازی از گسترۀ جستجوها و پژوهش‌های افشار ترسیم کند تا قدر و مقدار خدمات فرهنگی او مشخص شود. 3. از منظری به نوشته‌ها و چاپکرده‌های افشار نگریسته شود و مدخل‌هایی استخراج و فهرست شود که علاوه بر اینکه هدف‌های متعارف و مشخص یک کتابشناسی را محقق می‌کند، من حیث المجموع زوایایی از منش و شخصیت افشار را نیز بازتاب دهد. بنابراین مخاطب نویسنده در این کتاب اعم از کسی است که صرفاً در جستجوی فوائد علمی و ایران‌شناسی است؛ همچنین او تلاش کرده به سؤالات پژوهشگر «ایرج افشار‌ شناس» و «ایرج افشار پژوه» نیز تا حدودی پاسخ دهد.

این کتابشناسی تاریخی است. فهرست چاپکرده‌ها تاریخی نبود. تاریخی بودن فهرست این امکان را به پژوهشگر می‌دهد که گذر افشار را از معبر زمان رصد کند و سیر تاریخی کارنامه علمی و فرهنگی او را پیش چشم داشته باشد. این کتابشناسی تاریخی تنظیم شده تا فرصتی برای «افشارشناسی» فراهم آورد. فی‌المثل خواننده با جستجویی ساده می‌تواند دریابد که ایرج افشار در بزنگاههای تاریخ معاصر، در سال 1332 یا سال 1357 در چه عوالمی سیر می‌کرد و در هنگامه‌های شور و هیجان سیاسی آیا تغییری در مشی و مرام علمی ـ فرهنگی او پیدا می‌شد.

موضوع‌بندی این کتاب تلفیقی است از موضوع‌بندی فهرست مقالات فارسی و فهرست چاپکرده‌ها. البته به ضرورت کار تصرفاتی شده و موضوعاتی اضافه شده است. مثلاً بخش نقد و معرفی مقاله، نامه‌ها، عکس‌های معاصران و ایرانشناسان، یادگارنوشت‌ها، نوشته‌های شخصی و خانوادگی و خاطره‌ای و ... از برافزوده‌های نویسنده است.

پس از تعیین موضوع، تشخیص موضوع نوشته‌ها به قول استاد افشار «از دشوارترین کارها درین رشته است» «به مناسبت آنکه گاه مقالات چند جنبه دارد ... و چه بسیار از مقالات می‌تواند در دو یا سه و حتی جاهای بیشتری از فهرست قرار بگیرد. به طور مثال مقالات مربوط به نسخه‌شناسی که احتمالاً در بعضی موارد حقاً در کتابشناسی هم می‌تواند جای مناسب داشته باشد و بالعکس». حتی‌الامکان نویسنده تلاش کرده با مطالعه دقیق هر مقاله آن را در موضوع مناسب آن قرار دهد.

فهرست مطالب کتاب:

* چند کلمه

* پیش‌گفتار

1. درآمد

2. سابقه تحقیق

3. هدف تحقیق

4. روش کار

5. مقالات نادیده

6. دو مأخذ مهم و مفید

7. علائم و اختصارات

8. چند سالشمار

9. سخن پایانی

10. مأخذ نوشته‌ها و چاپکرده‌های ایرج افشار

11. تصویرها

* چاپکرده‌ها و نوشته‌ها

1. کتابها

2. کتاب‌واره‌ها و جزوه‌ها

3. کتابچه‌ها و رساله‌های پیشینیان

4. مجلات و نشریات ادواری

5. مقالات و یادداشت‌ها

6. مقاله به زبان‌های دیگر

7. پیوست‌ها

8. نمایه