معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مطالعۀ ادبیات داستانی سیاسی از چند جهت ضرورت دارد:

1. با مطالعۀ گفتمان ادبیات داستانی سیاسی به مطالعۀ اندیشۀ نویسندگان و بخشی از جامعۀ روشن‌فکری خواهیم پرداخت که از عاملان تغییرات اجتماعی هستند. شناخت عاملان تغییرات اجتماعی به فهم چگونگی تغییرات جامعه کمک می‌کند.

2. روشن‌فکران، به زعم بسیاری از صاحب‌نظران حتا متفکران مارکسیست تا حدی از خاستگاه اجتماعی خود فاصله می‌گیرند و نظرات آنها بیان‌گر آرمان‌ها، خواست‌ها، حساسیت‌ها و جهت‌گیری‌های تودۀ مردم است. با شناخت اندیشۀ این قشر می‌توان به آرمان‌ها و جهت‌گیری‌های اجتماعی مردم هر دوره پی برد.

3. رمان عرصۀ چندآوایی است. با مطالعه رمان‌های هر دوره می‌توان به میزان تکثر گفتمانی آن دوره پی برد.

4. جوامع خارمیانه‌ای و از جمله ایران از آن‌دسته جوامعی به حساب می‌آیند که سیاست در آنها نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. نظریۀ وسنو هم بر نقش دولت در تولید ایدئولوژی و گفتمان تأکید دارد. این مطالعه راهی برای تأمل بیش‌تر در ادعای اخیر نیز به شمار می‌رود.

در حقیت هر زمان که رمان‌نویس دربارۀ جامعه می‌نویسد، گویی جامعه‌شناسی است که نه از طریق پژوهش‌های آماری و توصیفی بلکه با گردآوردن شخصیت‌ها و وقایع گوناگون در اثرش نظریه‌ای جامعه‌شناختی می‌سازد و این نظریه نشان‌دهندۀ ارزش‌هایی است که بر آن جامعه حاکم است. حال کسی که قصد مطالعه رمان یا ادبیات داستانی را دارد، در واقع گویی کار جامعه‌شناسی رمان و جامعه‌شناسی معرفت را هم‌زمان انجام می‌دهد. از این‌رو مطالعه و شناخت ادبیات داستانی چیزی جدا از مطالعه و شناخت جامعه و نظریه‌پردازی پیرامون ارزش‌های حاکم بر آن نیست. از سوی دیگر، بسیاری از صاحب‌نظران بر سیاسی‌بودن ذاتی ادبیات و به ویژه ادبیات داستانی، تأکید دارند. در این کتاب با تحقیق در زمنیۀ ادبیات داستانی سیاسی و مطالعۀ رمان بر پیوند نزدیک ادبیات و جامعه از سویی و سیاست و ادبیات از سوی دیگر مهر تأیید زده و ضمن انجام یک تحقیق میان‌رشته‌ای راهی جدید برای نزدیک‌کردن دو عرصۀ علمی باز کرده است.

این پژوهش حاصل حدود سه ساله مطالعه در زمینۀ شکل‌گیری گفتمان ادبیات داستانی سیاسی دهه‌های چهل و پنجاه هجری شمسی است. همان‌گونه که از عنوان این کتاب پیداست، ادبیات داستانی سیاسی به‌مثابه یک گفتمان مفهوم‌سازی شده است. اگر چه صورت و محتوای گفتمان مذکور در عمل جدایی‌ناپذیرند، نویسنده تلاش کرده است تا در دنیای نظر میان آن‌دو تفکیکی به عمل آید و بدین‌ترتیب، امکان مطالعۀ جداگانۀ آنها فراهم شود. در مطالعۀ هر دو بخش، از دانش تاریخی و مطالعات تاریخی صورت‌گرفته استفادۀ لازم به عمل آمده و بسیاری از استدلال‌های نظری به مدد و پشتیبانی داده‌های تاریخی ارائه شده‌اند.

رویکرد اصلی این پژوهش جامعه‌شناختی است و چون زمینۀ اصلی آن ادبیات داستانی است، می‌توان آن را در مقولۀ جامعه‌شناسی ادبیات جای داد. همچنین از آنجا که صرفاً ادبیات داستانی «سیاسی» مورد توجه قرار گرفته است، می‌توان قائل به شاخۀ جدیدی به نام «جامعه‌شناسی ادبیات داستانی سیاسی» بود. به همین دلیل، پررنگ‌بودن نگاه سیاسی در این مطالعه باز کرده و موردی بودن آن سبب شده است تا نویسنده از روش تفسیر تاریخی سود بجوید. به همین سبب، ادبیات ستیزنده محل تلاقی جامعه‌شناسی، ادبیات، زبان‌شناسی و تاریخ است و به همین اعتبار مطالعه‌ای بین‌رشته‌ای به حساب می‌آید.

ادبیات ستیزنده با بهره‌گیری از نظریه‌های روبرت وسنو، روندال کالینز، میخائیل باختین و منصور معدل، شیوۀ شکل‌گیری و محتوای ادبیات داستانی سیاسی دهه‌های چهل و پنچاه را در بستر تحولات گفتمانی جامعۀ ایران در این دو دهه می‌کاورد و با تحلیل رمان‌هایی از احمد محمود، سیمین دانشور، صادق چوبک، ابراهیم گلستان و جلال آل‌احمد نشان می‌دهد که چگونه گفتمان‌های جامعه شکل و محتوای این آثار را رقم زده‌اند.

یکی از اهداف این کتاب شناخت عوامل تولید‌کنندۀ گفتمان ادبیات داستانی سیاسی به‌عنوان یک محصول فرهنگی عینی است. از آن‌جا که ادبیات داستانی سیاسی، بدون در نظرگرفتن محتوای آن، چندان قابل فهم نیست شناخت عوامل تعیین‌کنندۀ این محتوا یکی از دیگر اهداف مهم این تحقیق است. از آن‌جا که ادبیات داستانی سیاسی را یک محصول تلقی می‌کنیم، شناخت منابعی که منجر به تولید این محصول می‌شود هدف سوم به حساب می‌آید. آخرین و چهارمین هدف این پژوهش را نیز باید تمرکز بر مطالعۀ نقش دولت در شکل‌گیری ادبیات داستانی سیاسی و هم‌چنین محتوای آن دانست.

دو هدف نخست ناظر بر دو سؤال اصلی این پژوهش هستند و اهداف اصلی آن را تشکیل می‌دهند، و دو هدف دیگر اهداف جزئی به حساب می‌آیند. اما تأکید بر این دو هدف چزئی بی‌دلیل نیست، زیرا به صورت ضمنی یا آشکار می‌توان رد آنها را در مدل نظری پیدا کرد. توضیح آنکه مطابق با رویکرد مورد استفاده در این پژوهش، تولید فرهنگ نیاز به منابع و بسیج و به کارگیری آنها دارد. توجه به این امر و در نظر گرفتن آن در زمرۀ اهداف جزئی از آنجا ناشی می‌شود که علاوه بر وجود متغیر «بسیج منابع» در مدل نظری، بخشی از «منابع» را می‌توان در متغیر «زنجیره‌های تعامل» جست‌وجو کرد. از سوی دیگر، در مدل نظری، سیاست‌های اصلاحی «دولت» یکی از متغیرهای مهم است. دولت در کشورهایی مانند ایران، به‌دلیل سلطۀ بی‌چون‌وچرا بر عرصه‌های مختلف جامعه، سرچشمۀ بسیاری از تحولات و از‌جمله تحولات حوزۀ فرهنگ است. از این‌رو جا دارد تا نقش دولت در این زمینه مورد واکاوی بیش‌تری قرار گیرد. رسیدن به این چهار هدف می‌تواند راه را برای تدوین نظریه‌ای درباب چگونگی تولید ادبیات داستانی فراهم کند و شناخت ما را در خصوص چگونگی تولید ادبیات داستانی فراهم کند و شناخت ما را در خصوص چگونگی پیدایش رمان سیاسی افزایش دهد. فایدۀ عملی این کار آن است که راه را برای مطالعۀ محققان بعدی پیرامون رمان، به منزلۀ یکی از پدیده‌های مدرن جامعه فراهم می‌کند.

فهرست مطالب کتاب:

فهرست نمودارها

یادداشت‌

فصل یکم: درآمد

فصل دوم: مبانی نظری و روشی

فصل سوم: چگونگی تولید گفتمان ادبیات داستانی سیاسی

فصل چهارم: چگونگی شکل‌گیری محتوای گفتمان ادبیات داستانی سیاسی

فصل پنجم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

منابع