معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مثنوی کتابی است که به یک‌باره از ناکجا و بی‌زمان آغاز می‌گیرد و همچنان به یک‌باره و در ناکجا و بی‌زمان پایان می‌پذیرد. مثنوی دست‌آوردی است شگفت و خردآشوب و در گونۀ خویش، بی‌همال و همتا که از جوشش‌های جان مولانا برخاسته و پدید آمده است و از توفان‌هایی که ناگاه و ناآگاه دریای دل او را برشورانده است و در تب و تابی توانکاه و تاب ربای و شکیب شکن در افکنده است. از این‌روی مثنوی در تاریخ ادب جهان، برترین و گوهرترین و نغزترین و ناب‌ترین نمونه است؛ از گونه‌ای که سروده که آن سرواد سرشت و شعر انگیزه می‌نامیم.

بسیاری از شارحان مثنوی، نی را در نی‌نامه، نماد «انسان کامل» دانسته‌اند. پارهای نیز نی را همین انسان معمولی دانسته‌اند که ژان‌پل سارتر فیلسوف فرانسوی آن را «فرد جاندار آزاد» می‌داند.

بی‌گمان نی‌نامه را نمی‌توان با نگرشی انسان مدارانه (اومانیستی) و «ماتریالیستی» فهم کرد، زیرا نی‌ناله گر مولانا، انسانی خدا اگاه است که خود را در این جهان غریب و جدا یافته است که در هوای نیستان (وطن ازلی) فغان و ناله می‌کند.

نی در نی‌نامه، همان طوطی در قفس است که از «جنگل هندوستان غیب» دور مانده است و رنج گزندۀ این غربت را فهمیده و حس کرده است.

این کتاب دستاورد گفتگویی با استاد دکتر میر جلال‌الدین کزازی است که سخنگوی راستین ادب پارسی در روزگار ماست. در این کتاب نخست خاستگاه تاریخی سرودن مثنوی و ساختار و پیام آن کاویده می‌شود سپس هیجده بیت اول مثنوی ـ که بنا به گزارش افلاکی در کتاب مناقب العارفین، مولانا با دست خود نگاشته شده است ـ شرح داده می‌شود.

در بخش اول و دوم کتاب دکتر کزازی در پاسخ به سؤالاتی دربارۀ چگونگی آغاز مثنوی و نقش حسام‌الدین چلبی در فرآیند تکامل و توقف آن مطالبی را بیان می‌کند. بخش سوم دربارۀ شخصیت ناشناخته حسام‌الدین چلبی است. شمس یکی از رازآمیزترین و پرسمان‌خیزترین و هنگامه‌انگیزترین چهره‌ها در ادب و فرهنگ ایران است. بخش چهارم کتاب دربارۀ حضور شمس در آسمان مثنوی است.

بخش آخر کتاب شرح ابیاتی از نی‌نامۀ مثنوی است. در ابتدای این بخش استاد کزازی در پاسخ به تفاوت میان بشنو و بخوان در عرفان در بیت: بشنو این نی چون شکایت می‌کند/ از جدایی‌های حکایت می‌کند؛ می‌فرماید: «شنیدن کارکردی کاونده‌تر و ماندگارتر از خواندن دارد. زیرا به هنگام شنیدن پیوندی در دم و بی‌پایمرد و میانجی و از همین‌روی زنده و تپنده، شنونده را با گوینده می‌پیوندد و آنچه در درون و دل و نهاد یکی می‌گذرد، بر گفته‌های او کارگر می‌افتد و در آنها باز می‌تابد؛ لیک به هنگام خواندن تنها چشم است که در کار است و گاه سر. پیوند در میان خواننده با نویسنده پیوندی است که به یاری و پایمردی دبیره انجام می‌گیرد. پیوند دو یاد است با یکدیگر: یاد خواننده با نویسنده: حتی اگر خواننده از یادی تیز و توانا نیز برخوردار باشد، با یاد نویسنده، روباروی و در دادستدی در دم و بی‌میانجی نمی‌تواند بود». (ص 141)

در قسمتی دیگر از این بخش در پاسخ به صدایی که از نی شنیده می‌شود از نایی است یا نی؟ یا همکاری مشترک هر دو؟ می‌خوانیم: «نی چیست؟ نی کجاست؟ کدام نی؟ اگر سخن از نایی است، چگونه از نی یاد می‌توان آورد و از نی سخن می‌توان گفت؟ همۀ داستان، داستان باستان، داستان پاکان و راستان، این است که نی به نیی رسیده است. از میانه برخاسته است. در نایی (= نای بودن)، به نیستی رسیده است و در پی آن، به نایی. گرد تن را از خود زدوده است. اگر پیش از نالیدن و فغان برکشیدن، مرد من بوده است، اینک مرد اوست. در دل و درونش هر چه است، درد اوست. نی، اگر از خویشتن تهی نمی‌شد و از خود نمی‌رست، چگونه لب بر لب نایی در می‌توانست سود و زبان به فغان برمی‌توانست گشود و جهان را از ناله در می‌توانست آکند و شوری شگرف و شکرین در دلها می‌توانست افکند؟ نی چیست؟ نی کیست؟ هر چه هست، نایی ست». (ص 160)

فهرست مطالب کتاب:

دیباچه

پیش‌نگار

بند (1): عرفان و چند و چونش

بند (2): مثنوی: تاریخ، ساختار

بند (3): حسام‌الدین تقاضاگر مثنوی

بند (4): شمس در آسمان مثنوی

بند (5): فرهنگ ایرانی در مثنوی

بند (6): شرح بیت‌های نی‌نامه

بند(7): نوای پایانی

منابع و یادداشت‌ها