معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

بطال‌نامه یکی از حماسه‌های پرآوازه، مهم و نسبتاً کهنی است که از یک‌سو نه‌تنها دامنۀ نفوذ و رواج آن، حدود و مرزهای جغرافیایی را درنوردیده، بلکه به مقتضای پسند مخاطبان هر اقلیم، تحولات و دگرگونی‌های بسیاری را نیز در خود راه داده است. از طرف دیگر با وجود اینکه اصالت گفتاری و آبشخور نوشتاری بطال‌نامه، تازی و پرداختۀ راویان عرب است، همواره در پژوهش‌ها و تحقیقات از این روایت، به عنوان میراث مشترک ادب تازی و ترک یاد شده است.

روایت فارسی بطال‌نامه نه‌تنها در ایران شناخته نشده، بلکه در حوزۀ ماوراءالنهر و از ترکی به پارسی معتدلی ترجمه شده و دور نیست که مترجم زبان‌آور روایت در برگردان آن، بسیاری از مفاهیم و مصداق‌های بومی، دینی، ادبی، تاریخی و فرهنگی فارسی‌زبانان را نیز در فرآیند ترجمه به مخاطب ارائه کرده باشد. بطال‌نامه از منظر ویژگی‌های زبانی و دستوری شباهت‌های بسیاری با اسکندرنامۀ روایت آسیای میانه دارد و از این‌رو می‌توان ادعا کرد پس از اسکندرنامۀ باقی از محمد بن مولانا یوسف، دومین روایت داستانی ماوراءالنهری معرفی‌شده در ایران است.

بطّال در لغت تازی به معنای پهلوان و دلاور بوده و بطّال‌نامه حماسه‌ای در ذکر دلاوری‌های مجاهد پهلوان و صاحب‌نام ترکان و ترکمانان است که بنا بر حدسی از روی دفتر اخبار ابومخنف لوط بن یحیی پرداخته شده و بعدها شاخ و برگ یافته است؛ وی در نزد تاریخ‌نگاران، با نسب ابومحمّد عبدالّله بن ابوالحسین انطاکی، مشهور به سیّد بطّال غازی نام‌آشنا و محلّ توجّه بوده است. بطّال‌نامه از دیرباز در سه فرهنگ تازی، ترک و فارسی شهرت داشته؛ ولی تا امروز در ایران معرّفی نشده بود، روایت حاضر بر اساس نسخه‌ای از برگردان ترکی به فارسی روان بطّال‌نامه در تاجیکستان ترتیب داده شده است.

هر چند مضمون غالب این حماسۀ ترکی شرح نزاع و رویارویی جهادگران مسلمان و مسیحی است؛ امّا بی‌تأثیر از فرهنگ، تاریخ و ادب ایران نیز نبوده زیرا که راویان خیال‌پرداز و شیرین‌سخن برای او جدالی هم با بابک خرّم‌دین دست‌وپا کرده‌اند، از این گذشته داستان‌پردازان ترک برای پرورش و گرمی بازار بطّال‌نامه و رویدادها و کردارهای شخصیّت تاریخی سیّد بطّال در جهان اسلام، کارنامۀ احوال رستم ایرانی را در نظر گرفته‌اند. بر این اساس، سیّد بطّال گاه در میان آدمیان عیاری و پهلوانی می‌کند و گاهی نیز در جزایر و دریاها سرگردان شده و گذری فرازمینی در عوالم جادوان، دیوان و پریان دارد.

تفکّر غالب در این حماسۀ دینی شیعی است و راوی سیّد بطّال را به عنوان یکی از نوادگان امام علی(ع) معرّفی کرده که میراث‌دار شجاعت، سخاوت و جوانمردی ایشان است. این حماسه‌ خالی از مضمون لطیف عشق هم نیست، چراکه سیّد بطّال چند بار با شاهدختان پیوند گرفته و در این راه جدال‌هایی نیز داشته است.

زبان روایت فارسی بطال‌نامه ساده، روان و بی‌تکلف است؛ ولی مترجم یا کاتب اشتیاق زایدالوصفی به واج‌آرایی داشته و بیشتر با توزیع همگن مصوت‌ها و صامت‌ها در بخش پایانی عبارات، نغمه‌ای ایجاد کرده که ادبا آن را «سجع» نام نهاده‌اند، در برخی از دیگر کلمات توزیع همگن صامت‌ها و مصوت‌ها سبب اشتراک حروف و هم‌وزنی واژگان شده و آرایۀ بدیعی جناس را به وجود آورده است.

نکتۀ جالب توجه دیگر در قیاس با سایر روایت‌های داستانی فارسی و در ارتباط با کیفیت زبان‌شناختی بطال‌نامه، علاقۀ وافر داستان‌پرداز یا مترجم به مناجات‌گویی است. در بطال‌نامه‌ مناجات‌ها در جایگاه مقتضی خود و به زبانی آهنگین و لطیف بیان شده و بی‌مبالغه گاه مخاطب را نیز با شخص مناجات‌کننده همراه و یک‌زبان می‌سازد و از آنجایی که محل پرداخت این روایت جایی جز ایران و احتمالاً در منطقۀ ماوراءالنهر بوده، زبان مناجات‌ها اغلب خواجه عبدالله گونه هستند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار و روش پژوهش

بخش نخست: مبانی نظری

بخش دوم: متن‌شناسی و معرفی بطال‌نامه

بخش سوم: آغاز روایت بطال‌نامه