معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

پیش‌پرده نمایش کوتاه فکاهی یا طنزآمیز تک‌نفره‌ای است که در یک دوره کوتاه و خاص در تماشاخانه‌های تهران و برخی از شهرستان‌ها، پیش از نمایش اصلی یا در فاصلۀ بین دو پرده نمایش اصلی، همراه با موسیقی اجرا می‌شد و محتوای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اخلاقی و انتقادی داشت. پیش‌پرده‌ها از حیث زبان، شکل و محتوا جزو اشعار عامیانه (به طور اخص) یا ادبیات عامیانۀ فارسی (به طور اعم) محسوب می‌شوند. پیش‌پرده‌خوانی به طور مشخص در دهه 1320 شکل گرفت و در همان دهه نیز رو به افول نهاد. این شکل از نمایش تک‌نفره چه از لحاظ محتوا و مضمون و چه از لحاظ شکل اجرای نمایش به پاره‌ای اشعار عامیانه و همچنین نمایش‌های دوره قاجار به‌ویژه دوره سلطنت ناصرالدین‌شاه شباهت دارد.

همۀ مشکلات و انتقادهایی که مردم به دستگاه دولتی داشتند، در پیش‌پرده‌ها مطرح می‌شد. نویسندگان و سازندگان آن اشعار بیشتر پرویز خطیبی، ابوالقاسم حالت و نواب صفا بودند. آهنگ‌های رایج را می‌گرفتند و انتقادهای روز را درونش قرار می‌دادند و تماشاگران هم از این پیش‌پرده‌ها خوش‌شان می‌آمد. اگر تئاتری پیش‌پرده نداشت، نمایش‌هایش نمی‌فروخت.

پرویز خطیبی پرکارترین طنزنویس و تصنیف‌ساز دهۀ 1320 بود که تقریباً برای همۀ پیش‌پرده‌خوان‌ها تصنیف ساخته است. او روزنامه‌‌نگار، نویسندۀ نمایش‌نامه و فیلم‌نامه و کارگردان تئاتر و سینما بود که با فکاهی‌ها و ترانه‌های طنزآمیز اجتماعی و سیاسی‌اش (پیش‌پرده‌ها) نقش مؤثری در جذب گروه وسیعی از مخاطبان به مطبوعات و تئاترهای عامه‌پسند داشت. او نمایش‌نامه‌هایش را بر اساس داستان‌های کهن عامیانه و قطعه‌های فکاهی و پیش‌پرده‌هایش را با الهام از قصه‌های سنتی و زبانزدهای رایج در میان مردم و در نقد جهل و عقب‌ماندگی‌های اجتماعی و فرهنگی می‌نوشت. خوانندگان تصنیف‌های او در تماشاخانه‌های تهران مجید محسنی، حمید قنبری، اصغر تفکری، مرتضی احمدی، عبدالعلی همایون، عزت‌الله انتظامی و گاهی هم خود او بودند.

عمدۀ پیش‌پرده‌ها در فضای کم‌وبیش باز سیاسی که پس از شهریور 1320 در ایران ایجاد شد، ساخته و خوانده شدند. آنچه بیش از همه توجه مخاطبان را جلب می‌کرد، مضمون بسار تند پیش‌پرده‌ها بود که به مقتضای حال و هوای مملکت به‌شدت سیاسی شده بود. به جز تصنیف‌های سیاسی و انتقادی، مضمون اغلب شعرهای پیش‌پرده‌ها، دربارۀ مشکلات خانوادگی، زدوخوردهای عروس و مادرشوهر، تعقیب کردن دختر به وسیلۀ جوانی ژیگولو بود. مبارزه با خرافات، رمال‌ها و دیگر کسانی که سر مردم کلاه می‌گذاشتند و عدۀ آنها در تهران آن زمان زیاد بود نیز از دیگر مضامین پیش‌پرده‌ها بود.

برخی معتقدند سابقۀ تصنیف‌سازی در ایران به عارف قزوینی می‌رسد؛ از این‌رو عارف «پدر تصنیف ایران» لقب گرفته است؛ زیرا او بیش از سرایندۀ دیگری به تصنیف تشخص و اعتبار والایی بخشید. تا قبل از پیش‌پرده‌خوانی آهنگ‌هایی که در تماشاخانه‌ها اجرا می‌شدند، مایه‌های فرنگی داشتند؛ اما با رواج گستردۀ پیش‌پرده‌خوانی و به سبب آنکه مضامین بیشتر آنها مسائل جاری جامعه بودند، لازم آمد آهنگ‌هایی روی ریتم‌های ایرانی ساخته شود. ابتدا از آهنگ‌های ضربی قدیمی استفاده شد و به‌تدریج آهنگ‌سازی متداول شد. گاهی نیز سرایندگان اشعار روی آهنگ‌های متداول و محبوب مردم شعر می‌گذاشتند. همچنین گاهی با یک آهنگ چند پیش‌پرده اجرا می‌شد.

از آنجا که اشعار پیش‌پرده‌ها مخاطب عام داشتند، یعنی طرف خطاب آنها عمدتاً مردم کوچه و بازار بودند، کمتر اثری از «لفط قلم» در آنها مشاهده می‌شود. کیفیت گفتاری و محاوره‌ای این اشعار، شاعران و سرایندگان پیش‌پرده‌ها را موظف می‌کرد از کلمه‌ها و لغت‌هایی که کاربردشان در زبان زندی و جاری معمول است، استفاده کنند؛ به تعبیر دیگر در این اشعار به سبب پرداختن به مسائل زندگی مردم عامی کوچه و بازار از کلمات شکسته و لغات ساده و صمیمی و روزمره استفاده می‌شد که به عنوان مدرکی زنده و شفاهی و صدای ملت حایز اهمیت‌اند.

در بخش اول این کتاب دربارۀ پیش‌پرده و پیش‌پرده‌خوانی از آغاز تا افول آن و همچنین سرایندگان پیش‌پرده‌ها مطالبی بیان شده و سپس در بخش دوم متن مهم‌ترین پیش‌پرده‌ها آمده است. پایان‌بخش کتاب نیز تصاویر تعدادی از سرایندگان و پیش‌پرده‌خوانان است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت

پیش‌پرده‌های نمایشی و پیش‌پرده‌خوانی

نمونه‌هایی از تصنیف‌های پیش‌پرده‌ها

آلبوم عکس‌ها