معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

میان فیلم‌سازان جدی و روشنفکر سینمای ایران به سه نفر برمی‌خوریم که فرخ غفاری یکی از آنهاست. غفاری در اولین سفر خود به ایران در سال 1328 ـ یعنی هفده سال بعد از زمانی که ایران را به قصد بروکسل ترک کرده بود ـ کتاب‌های سینمایی و مجلات ماهانۀ نقد و بررسی آثار روز دنیا را به ارمغان آورد که تا زمان انتقال کل کتابخانۀ او به کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، عدد کتاب‌ها به 4714 اثر رسیده بود و تعداد مجلات «پوزیتیو» و «لوان سن» و «کایه‌دو سینما» از مرز پانصد گذشته بود. او در گرنبل ادبیات فرانسه تحصیل کرده بود و مدت شش سال مدیر اجرایی فدراسیون تمامی سینماتک‌های اروپا بود. در مدرسۀ ایدک نیز از طریق مکاتبه تحصیلات سینمایی کرده بود.

با وجود مخالفت‌های فراوان و جوّ غالبا بدبینانه‌ای که در روشنفکران آن زمان بود، غفاری جوان در سال 1330 کانون فیلم ایران را تأسیس کرد تا برای اولین بار، شانزده سال بعد از تأسیس سینماتک فرانسه و پیش از سوئیسی‌ها و بی‌کمک مستقیم فرانسوی‌ها، ما در ایران صاحب فیلم‌خانۀ ملی و آرشیو فیلم سینمایی باشیم. عدۀ زیادی از مشتاقان سینما برای تماشای شاهکارهای سینمای جهان بارها به این جلسات رفتند و نسل دوم فیلم‌سازان مهم و جدی سینمای ایران از میان تماشاگران همین فیلم‌ها شکل گرفت.

با نقدی که غفاری بر فیلم «شب‌نشینی در جهنم» نوشت، نقدنویسی حرفه‌ای برای فیلم ایرانی با تکیه بر بنیادهای ساختاری و نه بررسی صرف موضوع اثر به موضوعی جدی بدل شد. در نیمۀ دوم دهۀ سی، کوشش‌های او با تأکید بر ایجادی سینمای جدی و ملی در فضای ایران با توجه به «رنگ محلی» با مهم‌ترین فیلم داستانی این دهه شکل گرفت. غفاری فیلم «جنوب شهر» را ساخت که در آن برای اولین بار به استفاده از محیط واقعی و خارج از استودیو توجه شد. این تنها نکتۀ جذاب فیلم نبود؛ توجه به وضع بد زندگی روزمرۀ مردم جنوب شهر، هشدار به عوارض نداشتن تأمین اجتماعی برای کارگر ساختمانی که از داربست سقوط می‌کند و مجموع عوامل به اصطلاح نئورئالیستی این فیلم از آن فیلمی جدی‌تر از فیلم‌های هم‌زمان خود ساخت. همچنین این فیلم، ترقی‌خواهی این جوان آموزش‌دیده و متخصص را نشان می‌دهد. اما در دایرةالمعارف جهانی سانسور که در پاریس منتشر شد، این فیلم اولین فیلم داستانی توقیفی زمان پهلوی دوم است، آن هم نه به دلیل بی‌اخلاقی که به دلیل مطرح‌کردن مشکلات جدی اجتماع.

در فاصلۀ سال‌های پس از 1332 تا سال 1345، صرفاً چهار فیلم جدی داستانی در سینمای روشنفکری ایران ساخته شده که نیمی از آن‌ها سهم غفاری است. نیمۀ دیگر سهم ابراهیم گلستان و فریدون رهنماست. غفاری در نیمۀ اول دهۀ چهل، بهترین اقتباس سینمایی از داستان اهدب «هزارویک‌شب» را در ایران ساخت. «شب قوزی» در 1343 رویکردی امروزی است به روحیۀ رویاپرداز انسان ایرانی و آسیب‌هایی که در مواجهه با واقعیت زندگی می‌بیند اما به زبان طنز.

از همین دوران غفاری دست به کار نوشتن بخشی از تاریخ سینمای ایران شد که به علت عدم استقبال آن را نیمه‌کاره رها کرد اما بعدها اولین تاریخ سینمای ایران به زبان فرانسه را او نوشت. غفاری از کودکی عاشق بازیگری بود. به همین جهت در نمایش‌های مختلف فرنگی بازی کرده بود و بعد هم که به ایران آمد، با بازی در تئاتر، نمایش‌های روحوضی و بازی در فیلم‌های خود و دیگران به این حرفه هم ادامه داد؛ حتی وقتی ایران را ترک کرد در فرانسه با بازیگری تئاتر کار خود را ادامه داد.

سال 1345، وزارت فرهنگ و هنر کلاس‌های آموزشی سینمایی برگزار کرد که غفاری در آن درس تاریخ سینما می‌داد. بعد با همان هنرجویان به تلویزیون رفت و معاون فرهنگی و بعد هم قائم‌مقام تلویزیون شد و تا دوازده سال هم در همین سمت باقی ماند. بسیاری از استعداد‌های فیلم‌سازی مستند و داستانی سینمای ایران در همان دوره و با مدیریت او فعالیت جدی خود را آغاز کردند. دو سال بعد از راه‌اندازی تلویزیون ملی ایران، سمت معاون مدیر عامل جشن هنر شیراز به غفاری واگذار شد و او نمایش‌های طراز اول جهان را برای نمایش در فضای آزاد تخت‌جمشید انتخاب کرد و به ایران آورد. کنار این فعالیت‌ها، او تلاش فراوانی کرد که هنرمندان پیشکسوت روحوضی را در چهار دورۀ جشن طوس در مشهد به صحنه بازگرداند. هم‌زمان تلاش‌های فراوانی کرد تا تعزیه و نمایش‌های آیینی ایرانی را به اروپاییان معرفی کند. کتابی هم با عنوان «تئاتر ایرانی» نوشت که به بررسی روان‌شناختی عناصر تعزیه و تأثیرات آن برتماشاگر می‌پردازد.

علاقۀ بی‌اندازۀ فرخ‌ غفاری به ایران و ایران‌شناسی سبب شد او کتاب راهنمای ایران‌شناسی را بنویسد که به معرفی جغرافیایی شمال ایران می‌پردازد. مطالعۀ سفرنامه‌های مختلف سیاحانی که از ایران دیدن کرده بودند، هم سندی شد برای آغاز نگارش فیلمنامۀ «زنبورک». طنازی غفاری در این فیلم آخر به اوج می‌رسد. شیوۀ روایت پاره‌پاره به سبک «هزارو‌یک‌شب»، بازنمایی عوارض واپس‌گرایی در میان عامل مردم و فرهنگ تنبلی و تن‌پروری و پخته‌خوری با استفاده از شگردهای مختلف نمایش‌های ایرانی از نقالی و پرده‌خوانی گرفته تا تأثیر‌پذیری از نقوش مینیاتور ایرانی برای ساخت و ساز تصاویر در این اثر او نمایان است.

بعد از انقلاب، غفاری در پاریس مشغول نگارش خلاصه‌ای از تاریخ سینمای ایران به زبان انگلیسی شد که در دایرۀ‌المعارف مک‌گروهیل چاپ شد. خلاصه‌ای از تاریخ تئاتر ایران را هم با کمک آربی آوانسیان و لاله تقیان در دایرۀ‌المعارف جهانی درام چاپ کرد. او همچنین بخش شخصیت‌ها و تاریخ سینمای ایران در دایرۀ‌المعارف ایرانیکا را نوشته است. ضمن اینکه حمایت او از فیلم‌سازان ایرانی راه‌یافته به جشنواره‌های جهانی را هم نباید از یاد برد.

در این کتاب بعد از سالشمار زندگی غفاری و مقدمه مؤلف با عنوان «من؛ دانش‌آموز فرخ غفاری»، سه مطلب از زبان و قلم غفاری بیان شده است و سپس شانزده گفتگو با وی می‌باشد که در این میان شناسه فیلم‌های غفاری همراه با خلاصه داستان بیان شده است؛ و در انتها حدود صد صفحه به تصاویر خصوصی، زندگی کاری و بازیگری و هنرمندان فیلم‌های وی در جنوب شهر (سینمای اول)، عروس کدومه (سینمای دوم)، شب قوزی (سینمایی سوم)، زنبورک (سینمای چهارم) و اسناد زنبورک و مجموعه اهدایی ناصر تقوایی اختصاص یافته است.  

فهرست مطالب کتاب:

* سالشمار زندگی فرخ غفاری

* من؛ دانش‌آموز فرخ غفاری

* شب‌نشینی در جهنم

* فرهنگ و زندگی: تاریخ سینمای ایران از زبان فرخ غفاری

* میزگرد

* گفتگو:

کودکی و خانواده

تحصیل سینما

آغاز فیلم‌سازی

جنوب شهر

فیلم‌های تبلیغاتی و مستند

عروس کدومه؟

شب قوزی

زنبورک

کانون فیلم

سینمای موج نو ایران

قطبی، تلویزیون و جشن هنر

راه‌گشایی در ادارۀ سانسور

سینمای ملی

نمایش ایرانی

تعزیه

پرسش‌های پراکنده

* مقدمه‌ای بر فیلم‌نامۀ «زنبورک»

* زنبورک: داستان برای فیلم

* تصاویر