معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نقش‌برجسته‌های برجای مانده از عصر ساسانی (651 ـ 224 م) قابل رؤیت‌ترین اسناد هنری این سلسله هستند. اگر نقوش برجسته این دوره را یک جزء (البته جزئی بزرگ) از کل آثار هنری برجای‌مانده از عصر ساسانی در نظر بگیریم، بی‌شک این نقوش بزرگ‌ترین، قابل رؤیت‌ترین، پرجزئیات‌ترین، مهم‌ترین و بحث‌برانگیزترین آثار هنری این دوره هستند.

نقش‌برجسته فیروزآباد 1 در 15 کیلومتری فیروزآباد استاد فارس بر فراز صخره‌ای در سمت راست رودخانه تنگاب حجاری شده است. نقش‌برجسته نبرد سواره در فیروزآباد 1، صحنه‌ای از نبرد پیروزمندانه «اردشیر یکم» (224 ـ 239/240 م) بر علیه آخرین شاه اشکانی «اردوان چهارم» (213 ـ 224 م) را بازنمایی می‌کند. این نقش‌برجسته با هجده متر طول و تقریباً چهار متر ارتفاع، بزرگ‌ترین سنگ‌نگاره بازمانده در ایران است. سه سوار با سه سوار دیگر درگیر مبارزه‌ای تن به تن هستند: سه سوار ساسانی با سه سوار پارتی. موضوع این نقش‌برجسته‌ها بعدها در نقش‌برجسته نبرد سواره «هرمزد دوم» با سواری دیگر مجددا به کار گرفته شده است.

نقش‌برجسته فیروزآباد پیام‌آور سرنگونی اشکانیان و آغاز عصر ساسانی است. این سقوط و ظهور نه به یک‌باره و به تمام و کمال صورت گرفت و نه عمر اتحادیه پارتی پس از مرگ اردوان چهارم به یک‌باره سر آمد. این نقش‌برجسته نه‌تنها سندی مهم از نخستین سال‌های شکل‌گیری سلسلۀ ساسانی و بازتاب‌دهندۀ پیروزی قطعی آنها بر اشکانیان در میدان جنگ و نه لزوما در سراسر گسترۀ عرصۀ حیات اجتماعی ایران است، بلکه سندی دست اول از وجود سنتی نشان‌شناسانه در آن عصر است.

بنیان پژوهش در این کتاب بر این فرض اساسی بنا شده است که کسانی که در نقش‌برجسته‌های مختلف نشان‌های همانند یکدیگر دارند، با هم رابطۀ تبارشناسانه یا حداقل رابطۀ هویتی دارند. تلاش این مطالعه بر کشف پاره‌ای از روابط تبارشناسانه از قبل دو مورد از این نشان‌ها متمرکز شده است.

وقایع بازنمایی‌شده در نقش‌برجسته فیروزآباد 1 قاعدتاً نمی‌توانسته‌اند در زمانی واحد رخ داده باشند. آنها شرحی خلاصه از مهم‌ترین جنگ‌های ساسانیان بر علیه اشکانیان هستند که در قالب جنگ سوارۀ مهم‌ترین سرداران دو طرف بازنمایی شده‌اند.

به غیر از شخص شاه هویت دیگر افراد حاضر در نقش‌برجسته‌های ساسانیان تقریبا هموارد مورد مناقشه بوده است. این پژوهش یکی از این مناقشات را دربارۀ هویت دو سوار ساسانی حاضر در نقش‌برجسته فیروزآباد و به تبع آن در دیگر نقش‌برجسته‌های اردشیر یکم دنبال می‌کند. تلاش شده با مبنا قراردادن مفهوم نشان‌شناسانه، نوری تازه بر تیرگی مباحث تبارشناسانۀ ساسانیان متقدم افکنده شود.

فهرست مطالب کتاب:

سخنی با خواننده

درآمدی بر تاریخچه مطالعات نقش‌برجسته‌های ساسانی

تبار و نشان‌شناسی سواران ساسانی در نقش‌برجسته فیروزآباد

1. پایه تئوریک پژوهش: امکان وجود مفهوم نشان‌شناسانه در ایران باستان

2. ترتیب‌بندی سواران در نقش‌برجسته فیروزآباد در پژوهش حاضر

3. پیش از ورود به بحث: «مگس‌پران» یا «نماد برکت»؟

4. هویت سوار سوم

5. سکه جانشینی

6. نقش آرایه دیهیم در تعیین هویت سواران

7. تعیین تبار و هویت سوار دوم بر اساس بازبینی فرضیۀ هرتسفلد

8. جنگ سواره هرمزد دوم با سواری با نشان غنچه