معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تذکره مقالات الشعراء نوشتۀ قیام‌الدین حیرت اکبرآبادی متولد 1143 قمری است. اکبرآباد همان آگره = آگرای هند است که عمارت مشهور تاج‌محل نیز در نزدیکی آن قرار دارد. این شهر پایتخت حکومت اکبر پادشاه بزرگ امپراتوری مغولی هند یا گورکانیان بوده و در آن زمان تبدیل به مرکز فرهنگ، هنر، تجارت و یادگیری کشور پهناور هندوستان گردید.  افزون بر حیرت که از سرزمین اکبرآباد بود، تنی چند از ادیبان هم‌روزگارش نیز از دیار اکبرآبادند. شاعرانی چون خان‌آرزو، نظیری اکبرآبادی، پیام اکبرآبادی، صبا اکبرآبادی، ماهر‌ اکبرآبادی و ولی‌محمد اکبرآبادی از زمرۀ این شاعران‌اند، اگرچه تمام این نام‌ها در تذکرۀ حیرت نیامده است و شماری از این شاعران نیز در سال‌های قبل و بعد از نگارش این تذکره می‌زیسته‌اند؛ اما نشانگر آن است که اکبرآباد همواره یکی از پایگاه‌های جدی ادب و شعر فارسی بوده است.

از زندگانی شیخ قیام‌الدین متخلص به حیرت آگاهی بسیار اندکی در دست است. او در 1143 قمری به دنیا آمده و به گفتۀ خودش زادگاهش اکبرآباد است. حیرت دانش‌های خود را نزد محمد نعیم نیاز و محمد حیات گوپاموی آموخت. از سال درگذشت او آگاهی چندانی در دست نیست. با توجه به اینکه وی این تذکره را در سال 1174 قمری به پایان رسانیده، می‌توان گفت او پس از این سال درگذشته است.

این تذکره شرح احوال و نمونۀ اشعار 159 شاعر سرزمین هندوستان را دربر می‌گیرد که بر اساس حروف الفبا از آرزو (سراج‌الدین خان‌آرزو) شروع و به یکتا (محمداشرف خان یکتای کشمیری) ختم می‌شود.

ملاک نویسنده در این تدکره برای انتخاب شاعران، بیشتر شاعران هم‌دورۀ اوست؛ از این‌رو عمدۀ شاعرانی که دورۀ بعد اورنگ‌زیب را درک کرده‌اند، در این تذکره حضور دارند و گاه نسبت به اهمیت شاعرانگی‌شان، صفحات بیشتری از این تذکره را پر کرده‌اند.

حیرت در سرآغاز کتاب اشاره کرده که تذکره‌اش را به پیروی از شیوۀ شاعران و تذکره‌نگاران هم‌عصرش نوشته است. بیش از همه در نگارش این تذکره، نگاه حیرت به «ریاض الشعرا»ی علی‌قلی‌خان والی داغستانی و «مجمع النفایس» سراج‌الدین علی‌خان آرزو معطوف بوده است و نیم‌نگاهی هم به «سفینة الشوق» رای صاحب رای تن سکه رای داشته است.

عمدۀ شاعرانی که در این کتاب آثارشان آمده، شاعرانی از دورۀ شاه عالمگیر (اورنگ‌زیب) تا دورۀ فردوس آرامگاه (محمدشاه) به بعد هستند. طبق گفتۀ خود حیرت در سرآغاز این تذکره، نگارش این کتاب در پنج‌شش ماه انجام شده و نام «مقالات الشعرا» بر حروف ابجد بر تاریخ تألیف تذکره دارد.

این تذکره مشحون از اطلاعات تاریخی مربوط به هند دورۀ میانه است و می‌توان از خلال سطور کتاب، اطلاعات درخور توجهی دربارۀ پادشاهان مغول به دست آورد، به‌ویژه اینکه تذکره‌نویس آگاهی خوبی از وقایع سیاسی روزگار معاصر خود دارد. برای مثال دربارۀ معتمدالملک علوی‌خان، به مراودات و ارتباطات فرهنگی سیاسی این شاعر با نادرشاه و اورنگ‌زیب و بهادرشاه پرداخته است. ارائۀ اطلاعات تاریخی و سیاسی در بیشتر سطور مربوط به معرفی شاعران به چشم می‌خورد.

یکی از نکات ارزندۀ این تذکره، نقل‌های کوتاهی است که گاه حیرت به فراخور حال شاعر نقل کرده است. نقل‌هایی که ممکن است در هیچ کتاب ادبی و تاریخی دیگر نیامده و حاوی نکاتی شنیدنی و تربیتی باشد.

بیشتر شاعرانی که در این تذکره شرح حال آنان آورده شده، کسانی هستند که منصب‌هایی چون صوبه‌داری، متصدی‌گری، فوجداری، دبیری و حتی مقامات بالاتری چون مقام نوابی داشته‌اند. بسیاری از شاعران این دفتر از امرای عهد فردوس آرام‌گاه (محمدشاه) بوده‌اند؛ از قبیل نظام الملک آصف‌جاه، نواب امیرخان انجام، اسد یارخان انسان، اسحاق‌خان اسحاق تخلص، نواب خاندوران، میمنت خان میمنت و .... .

نثر این تذکره نثری پخته، ادیبانه، مسجع و آهنگین است که با رعایت اصول نگارش منشیانۀ روزگار خویش، به‌غایت پاکیزه و قابل فهم است. استفاده از نثر مسجع و موسیقایی در متن این تذکره، شاید بتواند از نقاط مثبت آن به حساب آید.

از خلال نوشته‌های این تذکره می‌توان سه گروه از شاعران هندوستان را رصد کرد: شماری که شعر پارسی می‌گویند؛ شماری که شعر ریخته (اردو) می‌سرایند (مثل میرتقی میر، خواجه میردرد، میرزا شرف‌علی خان و ....) و دستۀ سوم که کمتر بدان اشاره شده، شعر هندی است که عبارت است از «کبت و دهره» و در شرح حال شاعری به نام میرزا روشن‌ضمیر نوشته شده است.

این تذکره از جنبه‌های مختلف سبک‌شناسی و نقد ادبی نیز قابل توجه است. نقد مؤلف دربارۀ شاعرانی که احوال آنان در تذکره‌های دیگر موجود نیست، حائز اهمیت است.

مقالات الشعراء در سال 1388 قمری به کوشش نثار احمد فاروقی در دهلی منتشر شده و اکنون کمیاب است. به منظور استفادۀ بیشتر محققان از این تذکرۀ مفید، بازخوانی آن بر اساس نسخۀ خطی شمارۀ 2412 کتابخانۀ رضا (رامپور) پرداخته شده است.