معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در تاریخ معاصر ایران نهادهای پژوهشی و مؤسسه‌های فرهنگی متعدد با کارکردها و انگیزه‌های متفاوتی شکل گرفته‌اند که بررسی و ارزیابی کارنامه آنها یک ضرورت انکارناپذیر است. تردیدی نیست که این ارزیابی در درجه اول نیازمند یک شناخت عالمانه از ساختار و عملکرد این نهادهاست. تاکنون اسناد و مدارک این نهادها انتشار نیافته است و شناخت ما درباره کارکرد و انگیزه‌های تأسیس آنها بسیار ناقص و نارساست. مشکل مهم‌تر ایجاد گسست در عرصه حیات علمی و سازمانی این نهادهاست که پس از انقلاب اسلامی رخ داد. از آنجا که این نهادها پس از انقلاب انگیزه‌ها و کارکردهای خود را از دست دادند و عمدتاٌ به فعالیت‌های سیاسی در راستای مبانی فکری و ایدئولوژیک رژیم پهلوی متهم شدند شناخت آنها با دشواری‌های بیشتری مواجه شد.

بنابراین آنچه امروز ضرورت دارد انتشار اسناد و گزارش‌های موجود در مراکز آرشیوی کشور است تا از رهگذر آن بتوان هم انگیزه‌ها و علل تأسیس این نهادها و هم کارکردها، اقدام‌ها و دستاوردهای علمی و فرهنگی آن را باز شناخت و هم پیوند آنها با نهاد قدرت و ایدئولوژی رسمی را تحلیل کرد و به انبوهی از ابهام و پرسش‌های ایجاد شده پیرامون آنها پاسخ گفت و افق‌های بیشتری به سوی پژوهش‌های فرهنگی گشود.

در دهۀ 1340 گسترده‌ترین برنامۀ محمدرضا شاه برای ایجاد تغییرات اجتماعی و اقتصادی در ایران با شعار انقلاب سفید آغاز شد. شاه با انسداد فضای سیاسی و سرکوب خیزش روحانیت، همۀ حرکت‌های سیاسی مستقل را زیرزمین کرد و برنامه‌های نوسازی اقتدارگرا را از سرگرفت. از آنجا که اصلاحات اقتصادی ـ اجتماعی بدون توجه به مباحث فرهنگی و علوم انسانی ممکن بود کشور را به سوی بحران و تعارض سوق دهد، برنامه‌ریزان حکومتی توجه خاصی به مباحث فرهنگی مبذول داشتند و در همین سیر چند نهاد و مؤسسه فرهنگی تأسیس شد. «بنیاد فرهنگ ایران» یکی از این نهادها بود که به فرمان محمدرضا شاه در بیست‌وپنجم مهر ماه 1343 فعالیت خود را آغاز کرد.

براساس مادۀ نخست اساسنامۀ بنیاد فرهنگ ایران، هدف از تأسیس آن «خدمت به فرهنگ و سعی در حفظ و ترویج میراث معنوی ایران و کوشش در راه تهذیب و تکمیل و ترویج زبان فارسی و شناسانیدن فرهنگ ایران به ملت‌های دیگر» ذکر شده بود که می‌کوشید از رهگذر اقدام‌های مهمی چون تألیف و نشر فرهنگ‌نامه‌ها و لغت‌نامه‌های فارسی، پژوهش در قواعد و اصول زبان فارسی، ترجمه و نشر آثار محققان خارجی پیرامون تاریخ و فرهنگ ایران، انتشار آثار دانشمندان ایرانی و همکاری با همۀ موسسات پژوهشی و پژوهشگرانی که در حوزۀ تاریخ و فرهنگ ایران فعالیت می‌کردند. در این راستا گام بردارد.

آغاز و انجام فعالیت‌های بنیاد فرهنگ ایران تا حد زیادی با زندگی و اندیشۀ دکتر خانلری گره خورده است. وی از متن یک خانوادۀ دیوانی برخاست و پس از تحصیل در مدرسه سن‌لوئی و مدرسۀ آمریکایی، وارد دانشسرای عالی شد و از همان جا به ترجمۀ آثار پوشکین روی آورد و همچنین به انتشار سروده‌های خود در مجله‌های کشور همت گماشت. وی پس از چندی شغل آموزگاری در مدارس گیلان، وارد دانشگاه تهران شد و در سال 1322 از رسالۀ دکتری خویش زیر نظر استادان بلندآوازه‌ای چون ملک‌الشعرای بهار و بدیع‌الزمان فروزانفر دفاع کرد. سپس با همکاری دکتر ذبیح‌الله صفا مجلۀ سخن را از سال 1322 انتشار داد و از 1327 تا 1329 در فرانسه به تحقیق و پژوهش دربارۀ زبان‌شناسی پرداخت. در سال 1341 به مدت یک سال وزیر فرهنگ شد و در همان حال به تأسیس مجلۀ دانش و فن پرداخت. در سال 1344 بنیاد فرهنگ ایران را دایر کرد و چند سال بعد در سال 1351 پژوهشکدۀ فرهنگ ایران را در ذیل بنیاد فرهنگ ایران تأسیس کرد و در همان سال به ریاست فرهنگستان ادب و هنر رسید.

این بنیاد با همۀ اهمیتش تاکنون چنانکه شایسته است به صورت مستقل مورد مطالعه قرار نگرفته است. بنابراین شناخت ما از این نهاد مهم فرهنگی بیشتر متأثر از آثاری است که پیرامون شرح حال و زندگی دکتر پرویز ناتل خانلری نوشته شده‌اند. تردیدی نیست که امروز ضرورت آشکاری به بازخوانی و ارزیابی انتقادی عملکرد این بنیاد فرهنگی مهم است تا از تجربه‌ها، میراث فکری و اندوخته‌های فرهنگی آن استفاده شود. این مجوعه که پس از پنجاه سال از تأسیس بنیاد فرهنگ انتشار می‌یابد نیز با همین هدف و به انگیزۀ شناساندن ابعادی از عملکرد بنیاد آن تدوین شده است.

این کتاب حاوی یکصد سند است که از میان دست‌کم 4000 سند و گزارش موجود در داخل و خارج از پژوهشگاه گردآوری و گزینش شده است. تردیدی نیست که اسناد را نمی‌توان بدون هیچ بررسی و پردازش اولیه به آسانی در کنار یکدیگر قرار داد؛ زیرا گزینش و تدوین اسناد مستلزم فن و دانش خاصی است و از قواعد مشخصی پیروی می‌کند، لذا انتشار و تدوین آن باید براساس دانش سازماندهی مدارک آرشیوی صورت پذیرد. در این کتاب تلاش شده است تا با انتخاب اسناد متنوع و مختلف از حیث موضوعی، انواع و اقسام مسائل، مشکلات و حوادث به وقوع پیوسته در حیات علمی و فرهنگی این نهاد علمی و فرهنگی منعکس گردد. به همین دلیل از انتشار اسناد و مکاتبات شخصی و عریضه‌ها و تقاضاهای اداری افراد که عمدتاً جنبۀ شخصی داشتند پرهیز شده و در عوض بر جنبۀ عمومی و دانش‌افزایی اسناد تأکید گردیده است.

در تدوین اسناد کوشش شده براساس یک نظم تاریخی و موضوعی عمل شود. از همین‌رو ابتدا به اساسنامه و ساختار اداری و سازمانی بنیاد و سپس به فعالیت‌های پژوهشی، انتشاراتی، آموزشی، امور مالی و نظایر آن پرداخته شده است. هر یک از سندهای موجود در واقع نشان‌دهندۀ بخشی از فعالیت‌ها و جهت‌گیری‌های بنیاد فرهنگ ایران است. این اسناد ما را به عمق دغدغه‌ها و جهت‌گیری‌های فرهنگی و هویتی بنیاد فرهنگ و ایده‌هایی که گردانندگان این بنیاد برای توسعۀ فرهنگ و ادب ایرانی در نظر داشتند، آشنا می‌کند. از جمله اقدام‌ها و آرزوهای آن گردآوری و ترجمۀ همۀ آثاری بود که در سراسر جهان به زبان‌های دیگر پیرامون ایران نوشته می‌شدند. از دیگر اقدام‌های آنها شناسائی و حمایت از همۀ افرادی بود که در جای‌جای ایران پیرامون تاریخ و فرهنگ ایران پژوهش می‌کردند تا از این طریق آنچه که امروز ایجاد شبکۀ محققان علوم انسانی می‌خوانیم، محقق گردد. تلاش برای انتشار همۀ آثار خلاقانه‌ای که دانشمندان ایرانی در سده‌های پیشین نگاشته‌اند و کوشش برای گسترش زبان فارسی و تأکید بر ارتباطات فرهنگی و بین‌المللی و پیوند با کشورهای همسایه از جلمه افغانستان، تاجیکستان، پاکستان و هند برای ایجاد یک کرسی دائمی، پیوندهای علمی و تبادل فرهنگی با همۀ مراکز ایران‌شناسی، تربیت محقق و پژوهشگر با راه‌اندازی دوره‌های ارشد و دکتری، اعطای بوری برای ایرانشناسان خارجی و ... از دیگر فعالیت‌های این بنیاد مهم است.

هدف از این اثر تنها گزارش تاریخی از نحوه بنیان و عملکرد مؤسسات علمی و فرهنگی دوران معاصر ایران بوده و هیچ‌گونه سمت‌وسو و جانبداری نسبت به مطالب و محتوای اسناد ندارند. درج نام افراد و ذکر جریان‌های خاص در متن اسناد بیانگر تأیید یا رد مطالب نمی‌باشد.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: اساسنامه بنیاد

فصل دوم: معرفی تشکیلات سازمانی و چارت اداری

فصل سوم: امور پژوهشی و طرح‌های تحقیقاتی

فصل چهارم: انتشارات بنیاد

فصل پنجم: امور آموزشی و پژوهشکده بنیاد فرهنگ

فصل ششم: امور اداری

فصل هفتم: امور مالی

پیوست‌ها