موسیقی ایرانی در شعر سایه
خلاصه
انگیزۀ نگارش این کتاب و سودی که میتواند داشت، شناخت بیشتر و بهتر سایه و شعر اوست. سایهای که در شمار اندگ سخنوارن روزگار ماست که هنوز شعرش بر زبانها روان است و پیر و جوان دستکم لختهایی از آن را به یاد سپردهاند.معرفی کتاب
برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
امیرهوشنگ ابتهاج متخلص به سایه از شاعران بزرگ تاریخ زبان و ادب پارسی است که بر همۀ اسلوبهای سخن و زبان چیرگی دارد و در قالبهای غزل، نیمایی، چهارپاره، مثنوی، دوبیتی، رباعی و قطعه سخنسرایی کرده است. گزیدهگویی شیوۀ همیشگی او بوده است و از اینرو شمار شعرهای او در سنجش با بسیاری از شاعران بزرگ دیگر اندک مینماید. در سه کتاب سیاهمشق، تاسیان و بانگ نی که دربردارندۀ همۀ سرودههای سایهاند 2428 بیت (در قالبهای کهن یا چهارپاره و آزاد امروزی) و 65 شعر نیمایی آمده است. با این همه، شکوه و شگرفی زبان و پندار و اندیشه شعر او را از برجستهترین شعرهای روزگار کرده است؛ بهگونهای که هم در غزل، که بسیاری آن را قالب اصلی شاعری وی میدانند و هم در قالبهای دیگر سخنش اثرگذاری گسترده داشته و در یادها جاودانه و بر زبانها روانه شده است.
سایه در جوانی چندی نوشتن شعر منثور (نامبرآورده به شعر سپید) را هم آزمود؛ ولی بسیار زود آن را رها کرد و آن نوشتهها را در سالهای پختگی از مجموعۀ شعرهای خود کنار نهاد. او افزون بر شعر، ترانههایی انگشتشمار اما اثرگذار سروده است. «سرگشته» یا «تو ای پری کجایی» (آهنگساز: همایون خرم، خواننده: حسین قوامی) و «سپیده» یا «ایران ای سرای امید» (آهنگساز: محمدرضا لطفی، خواننده: محمدرضا شجریان) از نامدارترین کارهای او در این زمینهاند.
افزودنی است که موسیقی همواره در خانوادۀ سایه جایگاهی ویژه داشته است. پدر او، میرزا آقاخان در جوانی تار مینواخته و خواهر کوچکش، رفیعه، گذشته از فراگیری ویلن نزد مجید وفادار، آوازی نیکو داشته و در یک فیلم سینمایی آهنگی دوصدایی را همراه داریوش رفیعی خوانده است. سایه خود از نوجوانی، نخست نزد رئیس ارکستر شهر و سپس نزد یرواند مارتیروسیان، مشق ویلن کرد؛ اما با شکسته شدن ناخواستۀ سازش بسیار زود دست از نوازندگی کشید. او در رشت خواندن گوشههای دستگاه ماهور را از نقاشی به نام حسین، فراگرفت و در سالهای پس از آن با شنیدن ردیف، سراسر ردیفهای آوازی و سازی را آموخت.
سایه موسیقیشناسی آگاه است و گذشته از همنشینی با برترین موسیقیدانان معاصر و آرشیوداری و ضبط خصوصی موسیقی خود در زمینۀ آهنگسازی، خوانندگی و موسیقیپژوهی آزمودههایی دارد. او شعرهای خود را همراه با خواندن آواز میسراید و در موسیقی شعر خود درنگ میکند. از همینروست که آهنگسازان و خوانندگان، سرودههایش را برای ساختن تصنیف و خواندن آواز میپسندند. او شش سال (1357 ـ 1351) در رادیو سرپرست برنامههای موسیقی (دو سال نخست تنها برنامۀ گلهای تازه و سپس کل موسیقی رادیو) بود. رضا سیدحسینی که پشنهاد بهرهگیری رادیو از دانش و توان سایه را به رضا قطبی (رئیس رادیو و تلویزیون ملی ایران) داده بود، از «دقت شگفتآور و نکتهسنجی او در راهنمایی خواننده و ارکستر» سخن گفته است.
سایه با پایهگذاری گروههای «شیدا» (به سرپرستی محمدرضا لطفی) و «عارف» (به سرپرستی پرویز مشکاتیان و حسین علیزاده) که پس از کنارهگیری از کار در رادیو پدیدآورندۀ کانون «چاووش» شدند، رمینهساز دگرگونی شگرفی در موسیقی ایرانی شد. دگرگونی که از «بازگشت به خویشتن» و شناخت ریشهها آغاز شد و به «نوآوری» و شاخ و برگ گستردن در هوای امروز رسید.
انگیزۀ نگارش این کتاب و سودی که میتواند داشت، شناخت بیشتر و بهتر سایه و شعر اوست. سایهای که در شمار اندگ سخنوارن روزگار ماست که هنوز شعرش بر زبانها روان است و پیر و جوان دستکم لختهایی از آن را به یاد سپردهاند. او شیفتۀ موسیقی، همنشین خنیاگران بزرگ و بیمانند روزگار، موسیقیشناس، ترانهسرا و از مدیران اثرگذار در زمینۀ هنر موسیقی بوده است. این کتاب در نگاه نخست گزیدهای موضوعی است از سرودههای سایه که با نگاه کمینهگرای امروزیان در گزینش شعر سازگاری دارد. شیوۀ گزینش تکبیت یا تکلخت در کتابهای گزیدۀ شعر و بیش از آن در فضای مجازی، روایی بسیار دارد.
میدانیم که فرهنگها، از کتابهای مرجعاند و خواندنی نیستند. در فرهنگها پس از معنی کردن واژهها یک یا دو نمونۀ کاربرد آنها را از متنهای گوناگون میآورند؛ اما از آنجاکه فرهنگ ما بسامدی و ویژۀ شعر یک شاعر است در آن همۀ سرودههای سایه که دربردارندۀ واژهها و اصطلاحات و کنایات ویژۀ هنر موسیقیاند یکجا گردآوری و دستهبندی شدهاند. بیشتر نمونهها بیتهایی با معنی جداگانهاند (هر چند در بافت شعر به هرروی پیوندی با پیش و پس دارند). از همینروی خواندن سراسر فرهنگ هم برای دوستداران شعر و موسیقی دلپذیر خواهد بود. برای گروهی که نگاهی جستجوگر دارند در این فرهنگ امکان سنجش کاربردهای گوناگون یک واژۀ موسیقایی در شعرهای سایه فراهم آمده است؛ برای نمونه خواننده میتواند زیر مدخل «نی» ببیند که سایه در درازنای هفتاد سال سخنوی چگونه و با چه زبان، تصویر، نگاه و اندیشهای دربارۀ این ساز کهن سخن گفته است.
افزون آنکه معنیکردن واژههای موسیقایی، گونهای شرح و گزارش شعرهای موسیقایی و گرهگشایی شمرده میشود. سایه شاعر همین روزگار است و مانند برخی شاعران کهن چون خاقانی شروانی گرایش به بهرهگیری گسترده از اصطلاحات تخصصی و دشوار ندارد؛ اما باز هم در برخی نمونهها مانند «بال کبوتر»، «صفیر»، «نوروز عجم» و ... گزارش واژهها برای بسیاری از خوانندگان شایسه و حتی بایسته است. گذشته از این، ما با شناساندن کاربردهای ابهامی در دل فرهنگ، خوانندگان را متوجه معنای دوگانۀ بسیاری از واژهها (و چهبسا بیتها) کردهایم. در واژههایی چون «بیراه»، «حزین»، «دمساز»، «ساز»، «عشاق»، «گفتن»، «گوشمال دادن» و ... که در نگاه نخست شاید تکمعنایی بنمایند، با برجستهسازی ما معانی ایهامی نیز فرادید میآیند. از دیگر سودمندیهای این فرهنگ، که آن را از فرهنگهای عمومی زبان پارسی جدا میکند، این میتواند باشد که در فرهنگهای عمومی، اشارهای به کاربردهای شخصی یا ترکیبسازی، کنایهسازی و مجازآفرینی شاعران و نویسندگان نمیشود؛ ولی ما سازگار با ساختار فرهنگی که دربارۀ یک شاعر پدید آمده بر نمونههایی چون «زدن» (در معنی فعل لازم برای ساز ناقوس)، «تپیدن» (به کنایه در معنی «نواخته شدن» برای طبل و سازهای کوبهای)، «شیون» (به جاز دربارۀ «آوای بلند موسیقایی» برای شیپور)، «نالهپرداز» (در معنی «بهنوا درآورنده») و .... انگشت نهاده است.
بنیاد کار در این کتاب بر سه دفتر «سیاهمشق»، «تاسیان» و «بانگ نی نهاده» است. بخش دیگر این کتاب ویژۀ بررسی ایهامهای موسیقایی شعر سایه است. در آن بخش خوانندگان از ایهام تناسبهای گوناگونی که در شعر سایه آمده است آگاه میشوند و گذشته از بهدست آوردن آگاهیهایی در زمینۀ هنر موسیقی و شناخت دانش موسیقایی سایه، به لایههای دیگری از باریکبینیها و نکتهسنجیهای او در گزینش واژهها و سرودن شعر پی میبرند. واژههای سازندۀ ایهام تناسب از یک دیگاه بر دو دستهاند؛ برخی از آنها در فرهنگ واژههای موسیقایی شعر سایه آمدهاند و برخی هرگز در شعر او به معنی موسیقایی کاربرد نیافتهاند. به هر روی واژههای هر دو گونۀ یاد شده در بخش ایهام تناسب با معنی غیرموسیقایی به شعر سایه راه یافتهاند و با معنی حاضر یا غایب واژههای دیگر تناسب ساختهاند.
فهرست مطالب کتاب:
پیشدرآمد
سالشمار
درآمد
فرهنگ بسامدی واژههای موسیقایی
1. شیوهنامه
2. متن فرهنگ
3. واژههای در پیوند با موسیقی
ایهامهای موسیقایی
1. ایهام و دومعنایی
2. ایهام تناسب
اعلام موسیقایی
سازهها
دستگاهها
گوشهها
واژهها و اصطلاحات دیگر
نمایۀ حوزههای معنایی
نمایۀ سرودههای سایه
کتابنامه
نمایه
پربازدید ها بیشتر ...
ایل بختیاری در دورۀ قاجار
آرش خازنیموضوع این کتاب تأثیر متقابل حکومت و ایل در حاشیۀ ایران در دورۀ قاجار است. بررسی تاریخ اتحادیۀ ایلی ب
قصۀ ما به خر رسید: خر و خرپژوهی در شعر فارسی
غلامعلی گرایی، زهراسادات حسینیخرپژوهی در شعر طنز فارسی یکی از زمینههای طنز بوده که باید بهجد مورد تحقیق و پژوهش قرار میگرفت. نو
منابع مشابه بیشتر ...
وزن در موسیقی ایران
فرهاد فخرالدینیشعر و موسیقی از قدیم ریشۀ مشترکی در وزن داشته و در کنار هم به سیر تکاملی خود ادامه دادهاند؛ این وزن
ترجمه و متن کتاب الشفاء: بخش ریاضیات، فن سوم: جوامع علم موسیقی
شرفالملک شیخالرئیس ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینااین کتاب دربردارندۀ ترجمه و تعلیقه بر «جوامع علم موسیقی» از کتاب «شفاء» به قلم زندهیاد سیدعبدالله ا
دیگر آثار نویسنده بیشتر ...
نامه های محمدعلی فروغی
به کوشش محمد افشینوفایی، مهدی فیروزیاننامههای فروغی جنبههای متعددی دارد؛ او که در زندگانی 65 سالهاش در راه خدمت به میهن دمی از پای ننشس
شعر سایه در موسیقی ایرانی
مهدی فیروزیاناین کتاب دومین جلد از طرح پژوهشی «سایه و موسیقی» و پس از پژوهش دربارۀ «موسیقی ایرانی در شعر سایه» اس
نظری یافت نشد.