معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

صاحب‌نظران و مورخان شفاهی کار داده‌های تاریخ شفاهی را به‌طور کلی به دو دسته تقسیم می‌کنند. دستۀ اول آنهایی هستند که هم‌زمان با رخداد موردنظر تاریخی یا در فاصله زمانی بسیار نزدیک به آن تولید شده‌اند. مانند روایت‌های کنشگران فعال و شاهدان عینی که حادثه و یا رویداد خاص تاریخی. دستۀ دوم داده‌های ثانویه یا روایت‌هایی هستند که روایتگران یا ناقلان آن کنشگر یا شاهد آن حادثه نبوده‌اند بلکه به طریقی آن را شنیده و ناقل آن به شمار می‌آیند یا حتی ممکن است از گذشته‌های دور سینه‌به‌سینه به آنها انتقال پیدا کرده باشد. این داده‌ها هر چند به جهت اهمیت به‌پای داده‌های نوع اول نمی‌رسند ولی به جهت اینکه تنها نوع روایت در حادثۀ مورنظر هستند و یا حتی گاهی مکمل و تکمیل‌کنندۀ روایت‌های دست اول در مورد آن حادثه به شمار می‌آیند و یا دربردارندۀ برخی داده‌های مردم‌شناسی و فرهنگ‌عامه یا فولکلور می‌باشند در نوع خود حائز اهمیت می‌باشند. به هر حال داده‌های تاریخ شفاهی چه از نوع اول باشند و چه از نوع دوم حائز اهمیت می‌باشند و از این منظر که رویکرد شفاهی مدارک متکثری را پیش روی مورخ قرار می‌دهد و او را در شناخت ابعاد مختلف کنش انسان‌ها یاری می‌دهد ارزشی دوچندان پیدا می‌کند.

این کتاب حاصل گفتگویی بیست‌وهشت ساعته با زنده‌یاد علی‌اکبر محمودی‌وثاق است که از مهرماه 1381 آغاز و پس از یک سال به پایان رسید. این گفتگو از سوی سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران و در قالب یک مصاحبه تاریخ شفاهی صورت گرفت.

مرحوم علی‌اکبر محمودی‌وثاق در سال 1320 در محلۀ چشمۀ خانم دراز در خانواده‌ای متوسط‌‌‌ الحال به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی را در مدرسۀ جامی و دوران دبیرستان را در دبیرستان علویان طی نمود و پس از آن به استخدام ادارۀ پست همدان درآمد. هم‌زمان با استخدام در این اداره به خاطر علاقه‌ای که از اوان تحصیل به شعر و نمایش و فرهنگ و گویش همدانی داشت به جمع‌آوری مواد فرهنگ عامیانه همت گماشت و افزون بر آن در عرصه‌هایی همچون بازیگری تئاتر، گویندگی رادیو، مجری‌گری و نقالی و تعزیه‌خوانی به فعالیت پرداخت. خاطره‌انگیزترین تصویری که از فعالیت‌های این هنرمند مردمی طی چندسال فعالیت در صدا و سیمای مرکز همدان باقی مانده است، بخش «میرزاعلی‌اکبر» در برنامه رادیو محله می‌باشد که به نحوی هنرمندانه از عهدۀ کاراکتر برآمده است.

او دارای حافظۀ بسیار قوی و نافذ بود. از زندگی خود داستان‌های بسیاری برای گفتن داشت و آنها را با شیرینی خاص خود تعریف می‌کرد. دارای لهجۀ غلیظ همدانی بود و با حوصله و اشتیاقی سرشار می‌توانست ساعت‌ها دربارۀ خاطرات خود صحبت کند. سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، خاطرات ایشان را از سال‌های فعالیت در عرصه‌های مختلف هنری و نیز مشاهدات وی از جنبه‌های مختلف فرهنگ‌عامه را به صورت مصاحبۀ تاریخ شفاهی ضبط و ثبت نمود. روایت‌های او از جنبه‌های مختلف فرهنگ عامیانۀ همدان و تبحری که وی در این عرصه داشت این مجموعه را به یکی از ارزشمندترین مجموعه‌های تاریخ شفاهی در این سازمان تبدیل نموده است. علی‌اکبر محمودی‌وثاق در تاریخ 1393 به دیار باقی شتافت.

ضبط روایت‌های کتاب براساس مصاحبۀ تاریخ شفاهی جمع‌آوری شده است که به طول یک سال به درازا انجامیده است. لذا به دلیل طولانی بودن مصاحبه برخی مطالب خارج از چارچوب موضوع بیان‌شده و نظم موضوعی آنها دچار گسستگی بود. برای تنظیم این کتاب، رعایت ترتیب موضوعی ملاک قرار گرفته است و در ابتدا فهرستی از همۀ مطالب موجود در خاطرات تهیه شده و موضوعات به ترتیب محتوایی چیده شده است. در مرحله بعدی کامل‌ترین روایت از میان روایت‌های موجود انتخاب و چنانچه مطلبی می‌توانست آن را تکمیل کند به مطلب منتخب افزوده شده است. در جهت گویاسازی جملات، در موارد ضروری و لازم تغییراتی در ساختار آنها ایجاد شده؛ آنقدر که اصل «پایبندی به متن روایت» که در تاریخ شفاهی مورد تأکید است لطمه‌ای نبیند.

برای اطمینان از صحت متن، در بسیاری از موارد، متن کتاب با نوار صوتی مصاحبه تطبیق داده شده است. چنانچه در نهایت کلمه‌ای تشخیص داده نشد، در زیرنویس در مورد آن توضیح داده شده است. تلاش شده مفهوم جمله کاملاً رسا بوده و از ابهام به دور باشد.

بخشی از مطالب مصاحبه به دلایل زیر از متن کتاب حذف شده است: 1. تکراری بودن مطالب و لزوم جلوگیری از اطالۀ کلام؛ 2. در حاشیه‌بودن مطلب به نحوی که موجب خارج شدن متن از روند طبیعی خود شده است؛ 3. ناقص بودن مطلب به دلیل قطع مصاحبه.

این کتاب باوجود آنچه متصور است فقط یک کتاب خاطرات صرف نیست، بلکه بسیاری از اطلاعات آن مربوط به جنبه‌های مختلف فرهنگ عامیانه می‌باشد؛ مانند امثال و ضرب‌المثل‌ها، القاب و عناوین، اصطلاحات محلی، نذورات، جشن‌ها و غیره و حتی جنبه‌هایی از تاریخ اجتماعی شهر همدان مانند مشاغل قدیمی و بافت محلات و طبقات اجتماعی را هم در برمی‌گیرد؛ اطلاعات جالب و خواندنی دربارۀ رجال و شخصیت‌های عامی و کمتر شناخته‌شده و مطالبی از این دست. همچنین از دیگر ویژگی‌های این کتاب استفاده از برخی کلمات با گویش محلی می‌باشد کلماتی مانند: وندیک، بیَل، اِپا، اِشکنه، قِرتیده، تُمیده، سِیزان، تِنوی و ... نکتۀ جالب دیگر روایت دقیقی است که از تاریخچۀ تعزیه‌خوانی، نقالی و سایر مراسم‌های مذهبی در شهر همدان ارائه شده است.