معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مَثَل که معادل فارسی آن «داستان»/ «دَستان» است، در لغت به معنای شباهت‌داشتن دو چیز به یکدیگر است و در اصطلاح، سخنانی مشهور و عموماً کوتاه و موجزو حکیمانه‌ای هستند که به واسطۀ روانی الفاظ، روشنی معنی و لطافت ترکیب در میان عامه رواج یافته و آن را بی‌تغییر یا با اندکی تغییری به کار می‌برند.

مَثَل بخش مهمی از ادبیات هر ملت و نمایندۀ ذوق فطری، قریحۀ ادبی، صفات روحی و اخلاقی، افکار، عادات، اخلاق و احساسات و نموداری از رسوم و عادات یک ملت است. این سخنان کوتاه و سودمند و دلنشین که هر کدام از آنها اندیشه‌ای ژرف و لطیف یا پندی نغز و ظریف دربر دارد، به سبب سادگی و روانی و عمقِ اندیشه در طی روزگاران مقبولیت یافته و سرانجام در زبان خاص و عام روان گشته و نام «مَثَل» به خود گرفته‌اند.

مَثَل به منزلۀ واعظی شیرین‌زبان و ناصحی مهربان است که افراد ملت را با زبانی ساده و بیانی دلچسب و ملایم به پیروی از اخلاق نیکو و ترک اعمال نکوهیده دعوت می‌کند و اخلاق و اندیشه‌های آنها را به بهترین ترتیبی تهذیب و روشن می‌نماید. واعظ و خطیب، هر قدر شیرین‌بیان باشد ممکن است وعظ و خطابۀ او در بعضی از شنوندگان باعث کسالت و ملال گردد، اما امثال از این نقص مبرایند و هر گوشی از شنیدن آن لذت می‌برد و هیچ‌کس از مطالعۀ آن خسته و دلتنگ نمی‌شود. هرمَثَلی نتیجۀ تجارب و خلاصۀ افکار و آرای صدها بلکه هزارها دانشمند مجرب است که در قالب عبارتی مختصر و سلیس ریخته شده و جامعه نیز آن را پسندیده با نهایت میل و رغبت می‌پذیرد. جای تردید نیست که تأثیر این‌گونه جمله‌ها و عبارت‌ها در اذهان عامه بیش از سایر انواع سخن است. چنانکه بارها اتفاق افتاده با بیان یک مثل، جنگ‌ها مبدل به صلح و کدورت‌ها تبدیل به صفا گردیده و مرتکبین دست از خطاکاری خود برداشته‌اند.

همچنین استفاده از مَثَل کلام گوینده با نویسنده را آرایش می‌دهد و از خشکی بیرون می‌آورد. به عبارت دیگر نمک و تزیین سخن آدمی است و چون از کلام معمولی بیشتر به دل می‌نشیند، نه‌تنها مردم عادی بلکه گویندگان و نویسندگان بزرگ نیز در بسیاری موارد برای تقویت نیروی استدلال و افزایش تأثیر سخن خویش به آن استشهاد می‌کنند. بدین طریق، کلام آنها کمال و جمال بیشتری پیدا می‌کند و تأثیر و جذبه‌اش دوچندان می‌شود و در حقیقت ضرب‌المثل‌ها در هر زبان، نمک و چاشنی آن زبان هستند.

این کتاب دربردارندۀ بیش از چهار هزار امثال و حکم منثور و منظوم عربی است که پس از مطالعه و بررسی مهم‌ترین کتاب‌های امثال و حکم عربی فراهم شده است.

اساسی‌ترین منابع عربی برای تدوین این کتاب به ترتیب الفبا کتاب‌های زیر است: الأمثال، زید بن رفاعی (متوفای 373 هـ.ق)؛ الأمثالُ الصّادِرۀ عَن بُیوتِ الشِعر، ابوحمزۀ اصفهانی (متوفای 360 هـ.ق)؛ الأمثالُ المُوَلَّده، ابوبکر خوارزمی (متوفای 383 هـ.ق)؛ أمثالَ و حِکم، عبدالقادر رازی (متوفای 666 هـ.ق)؛ التَّمثیلُ و المُحاضَرَه، ثَعالبی نیشابوری (متوفای 429 هـ.ق)؛ جَمهَرَۀُ الأمثال، ابوهلال عسکری (متوفای 395 هـ.ق)؛ العِقدُ الفَرید، ابن عبد ربّه (متوفای 328 هـ.ق)؛ مَجمَع الأمثال، میدانی نیشابوری (متوفای 518 هـ.ق). این کتاب را «جامع ترین و متداول‌ترین مجموعۀ امثال» عربی دانسته‌اند. نَثرالدُّر، أبوسَعد منصوربن الحسین الآبی (متوفای 421 هـ.ق).

ویژگی‌های این کتاب عبارتند از:

1. باب‌بندی الفبایی امثال: در مرحلۀ نخست کار، هیچ‌یک از مثل‌های برگزیده باب‌بندی نشده بود. به همین علت با صرف حوصله و وقت بسیار مثل‌ها مرتب و براساس موضوع و الفاظ کلیدی امثال ـ با رعایت ترتیب الفبایی مدخل‌ها ـ باب‌بندی شده است. تنها تعدادی از امثال در پایان کتاب با عنوان «ضرب‌المثل‌های پراکنده در موضوعات مختلف» آورده شده‌اند.

2. اعراب‌گذاری عبارت‌های عربی: برای تلفظ درست واژگان و جمله‌های عربی و آسانی کار خوانندگان کتاب، تمامی جملات و مثل‌های عربی اعراب‌گذاری شده است.

3. ترجمۀ روان همۀ امثال و حکم عربی: تلاش شده تا ترجمه‌ای روان و آسان ـ و نه کاملاً تحت اللَّفظی ـ برای تمام امثال آورده شود. برای پی‌بردن به معنای درست مثل‌ها و پاره‌ای لغات، به توضیحات کتب امثال، فرهنگ‌نامه‌های کهن و معتبر عربی رجوع شده است.

4. شرح و توضیح مثل‌ها: برای آنکه خوانندگان معانی ضمنی و کنایی و مفهوم امثال را دریابند، با استفاده از توضیحات نویسندگان کتب امثال و حکم و فرهنگ‌نامه‌های عربی، برای آن دسته از ضرب‌المثل‌هایی که نیازمند شرح و ایضاح بوده است توضیحاتی آورده شده است.

5. معادل‌های فارسی امثال عربی: به منظور غنای بیشتر فرهنگ حاضر و نیز نمایانیدن شباهت‌های فراوان امثال عربی و فارسی به یکدیگر به قدر توان خویش برای تعدادی از مثل‌ها معادل‌هایی از زبان فارسی آورده شده است. منبع اساسی در این‌‌باره کتاب ارزشمند امثال و حکم است. همچنین از این کتاب‌ها نیز برای یافتن معادل‌های فارسی مثل‌های عربی بارها استفاده شده است. قرۀ‌العین، لطایف الأمثال از رشید وطواط، نفائس الفنون فی عرائس العیون از شمس‌الدین محمد آملی، داستان‌نامۀ بهمنیاری از احمد بهمنیار و ده‌هزار مثل فارسی و سی‌هزار معادل‌ آنها از ابراهیم شکورزادۀ بلوری.

6. بیان منابع امثال و حکم: از آنجا که نگارنده می‌پنداشته شاید پاره‌ای از خوانندگان کتاب خواهان آن باشند که منابع برخی از امثال و حکم موجود در کتاب را بدانند و نیز برای مستند‌بودن مطالب کتاب، مآخذ تمای امثال و حکم این کتاب در پاورقی آورده شده و برای پرهیز از برف‌انبار منابع در پاورقی‌ها و افزوده‌نشدن بیهودۀ اوراق کتاب، تنها به ذکر چند منبع معتبر بسنده شده است.

در این کتاب به مناسبت‌های مختلف و در برخی مدخل‌ها آیاتی از قرآن آورده شده است. این آیات اغلب مَثَل شده و در کتب امثال و حکم عربی و فارس آورده شده‌اند.

شیوۀ تدوین مثل‌های هر مدخل‌ به این صورت است که نخست امثال منثور و سپس امثال منظوم آورده شده است. همچنین در هر مدخل، مثل‌های کوتاه پیش‌تر از مثل‌های بلند آمده است.

غالب منابع در فراهم‌آوردن کتاب منابعی متقدم و کهن است. به عبارتی بیش از 95درصد امثال و حکم موجود در این فرهنگ، در زبان و ادب عربی سابقه‌ای دست‌کم هزار ساله دارند و عموماً امروزه نیز بر زبان و قلم اهل ادب و عموم عرب‌زبانان جاری است.