معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

فریدالدین محمد عطار نیشابوری، عارف شهیر سدۀ ششم و هفتم هجری قمری، از معدود شخصیت‌های عرفانی جهان اسلام است که اشعار برجای‌مانده از وی حکایت‌گر تأثیر آراء و دیدگاه‌های معرفتی وی بر جریان روبه‌رشد و کمال عرفانی اسلامی است. تا جایی که می‌توان گفت سخنان وی در انواع قوالب نثر و نظم، شباهت‌های بسیاری با نظریات حکمی فلاسفه‌ای چون صدرالمتألهین شیرازی دارد. عده‌ای بر این گمان خطا پافشاری می‌کنند که آثار عرفانی بزرگانی چون سنایی و عطار، نسبت به مباحث اسماء و صفات الهی از غنای لازم برخوردار نیست؛ این کتاب تلاشی است در جهت یادآوری این حقیقت کتمان‌ناشدنی که اصالتاً ذهن و ضمیر عارفان مسلمان آگاهانه یا ناآگاهانه ارتباطی انیق و اتصالی وثیق با اسماء و صفات الهی دارد. این حکم دربارۀ شیخ عطار نیز صادق است؛ اگرچه عارف نیشابوری، برخلاف جناب ابن عربی، در اینگونه مباحث، نظریه‌پردازی نمی‌کند؛ لکن این مسئله هرگز حکایت‌گر بیگانگی روح و جان و اندیشه و قلم عطار با اسمای حسنا و صفات علیای خدای سبحان نیست.

به جرئت می‌توان ادعا کرد میان آثار ادبی ـ عرفانی، یافتن اثری که به لحاظ معرفتی از جامعیت نسبی برخوردار باشد امری دشوار و به گمان برخی محال و غیرممکن است؛ چراکه به نظر می‌رسد سلوک عرفانی و طی طریق فقر و فنا، به نوعی با سازش و پردازش اصول بلاغی و قواعد شعری، در تضاد است؛ به باور نگارنده وجود چنین تضادی در آثاری چون منطق‌الطیر و مصیبت‌نامۀ جناب عطار و به ویژه در مثنوی معنوی جناب مولوی به کمترین حد ممکن می‌رسد. علاقمندی به شعر و مباهات به شاعری، در کلام شیخ نیشابور، به‌روشنی و وضوح قابل مشاهده است. البته این سخن هرگز محصل این معنا نیست که اصل معرفت در آثار عطار، نسبت به میزان شناخت در اشعار مولوی، از جایگاه نازل‌تری برخوردار است.

آنچه آثار ادبیات عرفانی را از دیگر انواع ادی متمایز می‌سازد، چیزی به غیر از شدت بروز و ظهور اسماء و صفات الهی در اینگونه متون نیست. به عنوان مثال اندک مقایسه‌ای میان اشعار فرخی سیستانی از یک‌سو و اشعار سنایی غزنوی از سوی دیگر کافی است تا ادعای مزبور را به امضای تأیید برساند. تردیدی نیست که متون نظم و نثر برجای مانده از شیخ عطار نیشابوری، منابعی سرشار از اسماء و صفات حق به حساب می‌آید.

فصل اول با توجه به موضوع کتاب، به مباحثی چند از جمله، عرفان عطار، تعریف اسم و صفت، مراد از اسماء، تعلیم اسماء به آدم، معرفت اسماء، مسئلۀ نفی صفات، حقیقت اسماء، توقیفیت اسماء و غایت علم اسماء پرداخته شده است.

جریان تعلیم اسماء به آدم از سوی خداوند سبحان، یکی از کلیدی‌ترین مباحث قرآن کریم است که تأثیر شگرفی بر عارفان مسلمان گذاشته است؛ عطار نیشابوری در مصیبت‌نامه گویی به لفظی‌بودن اسماء باور دارد:

اولش اسما همه تعلیم داد                            وز مسمی آخرش تعظیم داد

در فصل دوم این کتاب اعتقادات عطار در باب اسماء و صفات الهی بررسی شده است.

فصل سوم به ذکر و بررسی اسماء و صفات عربی در آثار شیخ عطار نیشابوری پرداخته شده است. در فصل چهارم ضمن ذکر و تببین اسماء و صفات الهی در آثار عطار، سعی بر آن بوده است که ریشه‌های قرآنی و پایه‌های دعایی و روایی اسماء و صفات مورد نظر بررسی و استفسار گردد. گفتنی است در منظومه‌های شیخ، با برخی از نام‌های فارسی مواجه می‌شویم که غالباً ترجمۀ اسماء و صفات عربی است. البته اسامی فارسی در مجموعه تذکرۀ‌الاولیا کاربرد چندانی ندارد و این مسئله نشان‌گر رهایی شعر عارفانه از حدود کلامی و قیود فقاهتی تواند بود. ناگفته نماند که بسیاری از صفات خدای سبحان در آثار عطار، همچون تُرک و ماه و آفتاب و خورشید و بت و صنم و شمع و سرو، صبغۀ تشبیهی و خصلت تمثیلی دارد. بنابراین از ثبت و ضبط چنین نام‌هایی که خصوصاً در غزلیات شیخ از بسامد بالایی برخوردار است، خودداری شده است. البته در قصاید عارف نیشابوری، اسماء و صفات عربی حضور پر رنگی دارد.

در این کتاب همۀ اسماء و صفات الهی موجود در آثار جناب عطار ذکر نشده؛ چراکه بنابر اختصار و ایجاز و اشارت بوده است. مسئله دیگر اینکه ذکر احوال متصوّفه از سوی مؤلف هرگز به منزلۀ تأیید مشی و منش نامبردگان نیست. در بسیاری از مواضع رساله نیز، نوعی رویکرد انتقادی به چشم می‌خورد. همین‌طور باید گفته شود که ذکر شواهد امثال از متون عرفانی بعد از روزگار جناب عطار، عامداً صورت پذیرفته؛ چراکه لزوم بررسی احتمال و کیفیت و میزان تأثیر اعتقادات شیخ بر جیران عرفان و حکمت اسلامی تا به امروز، مطمح نظر بوده است.

نگارنده با دریافت نیاز و ضرورت تبیین و توضیح نگرش عطار نسبت به اسماء و صفات الهی، مصمم به استخراج‌ اسامی حق تبارک و تعالی در آثار عارف نامبرده شده است. اگر چه مسئله حقیقت اسماء امری به مراتب فراتر از الفاظ و لغات است.

این کتاب از چند پرسش اساسی برخوردار است:

1. حضور اسماء و صفات لفظی خداوند در آثار عطار نیشابوری به چه میزان است؟

2. آیا جناب عطار به قاعدۀ فقهی توقیفیت اسماء پایبند است؟

3. آیا در آثار شیخ، اسم و یا صفتی که ناقض ادب الهی است، می‌توان یافت؟

محدودۀ این تحقیق، شامل همۀ آثار جناب عطار نیشابوری (دیوان قصاید و غزلیات، منطق‌الطیر، مصیبت‌نامه، اسرار‌نامه، الهی‌نامه، مختار‌نامه و تذکرۀ‌الاولیاء) است؛ بنابراین آثاری چون خسرو‌نامه، مظهرالعجایب، بی‌سرنامه، بلبل‌نامه و دیگر آثار منتسب به شیخ مورد بررسی قرار نگرفته است. گفتنی است مقصود از اسماء و صفات الهی آن دسته از اسماء و صفاتی است که به صورت مستقیم، در آثار عطار به کار رفته است. البته بدیهی است که تجزیه و تحلیل اطلاعات مستخرج از آثار شیخ، به واسطۀ تطبیق با مفاهیم دیگر کتب و رسالات عرفانی صورت پذیرفته است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: سخنی چند در باب اسماء و صفات

فصل دوم: اعتقادات عطار در باب اسماء و صفات الهی

فصل سوم: اسماء و صفات الهی در آثار عطار

فصل چهارم: نتیجه‌گیری

منابع