معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب دربرگیرنده تعدادی از مقالات ژاله آموزگار است که در شش بخش ایرانشهر، سنگ‌نوشته‌ها و متون کهن، شاهنامه و اسطوره، خدمتگزاران فرهنگ ایران، نقدها و بررسی‌ها و گفتگوها گردآوری شده است.

ساختار نوشته‌ها در مجموعه مقالات با کتاب مستقل یکسان نیست. کتاب با موضوعی واحد هویت مستقل خود را دارد، در حالی که هر مقاله از مجموعۀ مقالات خود واحد مستقلی است و از آنجا که مقاله‌ها در تاریخ‌های مختلف و در نشریات مختلف به چاپ رسیده‌اند، گاهی تکرارهایی نیز در آنها دیده می‌شود.

بخش اول این کتاب با عنوان «ایرانشهر» دربرگیرندۀ چهار نوشتار است. در اولین نوشتار دربارۀ ایران و ایرانشهر سخن گفته شده است. در این نوشتار می‌خوانیم: «محدوده‌ای که در آن می‌توان از فرهنگ ایرانی سخن به میان آورد، با مرزهای سیاسی امروز همخوانی ندارد. در مسائل فرهنگی می‌توان مرزها را به‌راحتی کنار گذاشت و با صمیمیت تمام در سایه خویشاوندی‌های قومی، زبانی، اشتراک باورها و رفتارها و آداب و سنن از کنار هم بودن لذت برد. در گذشته‌های دور فرهنگ ایرانی محدودۀ بزرگی را دربر می‌گرفت. از شرق تا کناره‌های سیحون و جیحون پیش می‌رفت؛ از شمال تا قفقاز و استپ‌های جنوبی روسیه را شامل می‌شد؛ در غرب تا آن سوی میان‌رودان ادامه می‌یافت و در جنوب چشم به دریای نیلگون فارس و عمان می‌دوخت». (ص 11)

«سنگ‌نوشته‌ها و متون کهن» عنوان بخش دوم کتاب را شامل می‌شود که در آن چهارده نوشتار آورده شده است. یکی از نوشتارهای این بخش دربارۀ واژۀ «سپنج» و کاربرد آن است. در بخشی از این نوشتار می‌خوانیم: «در متون پهلوی این واژه بسامد فراوان ندارد و در کتاب‌های عمدۀ پهلوی مانند بندهش، گزیده‌های زادسپرم، دینکرد و .... این واژه نیامده است. کاربرد آن بیشتر در اندرزنامه‌های پهلوی است. یک بار در اندرز دانایان به مزدیسنان آمده است و چند بار در دادستان مینوی خرد. در بند 20 به بعد اندرز دانایان به مزدیسنان، سپنج در مفهوم گذران و موقتی است: هر که چنین دید، چرا دل بندد (؟) اندر جهان و گیتی را به سپنج ندارد». (ص 172)

«شاهنامه و اسطوره» عنوان بخش سوم کتاب را با چهارده نوشتار به خود اختصاص داده است. خویشکاری فردوسی، نگاهی دیگر به نبرد رستم و اسفندیار، کیومرث، جم و .... عناوین نوشتارهای این بخش را شکل می‌دهند. در یکی از نوشتارهای این بخش جلوه‌های زن در تاریخ زندگی زردشت بررسی شده است. در این نوشتار آمده است: «فره که نمونه اصلی هویت و اصالت پیامبری زردشت است، تنها از طریق دوغدو مادر زردشت در وجود او تجلی خواهد یافت. در دینکرد هفتم آمده است: «.... آن فره برای آفرینش زردشت، از پیش اورمزد به روشنی بی‌پایان فرود آمد و از روشنی بی‌پایان به خورشید، از خورشید به ماه، از ماه به ستارگان و از ستارگان به آتشی که در خانۀ زوئیش بود و از آن آتش به زوئیش، زن فراهیم روان رسید، چون آن دختر که مادر زردشت بود، زاده شد». وجود این فره دوغدو را نورانی کرد. در دینکرد پنجم آمده است: «در درازنای زندگی، هرگاه مادر زردشت از خانه خویش به جایی می‌رفت، آن فره مانند پرتو آتش، بلند و ستبر، به سرزمین‌های دور، روشنی، نور و فروغ می‌داد». (ص 297)

بخش چهارم این کتاب با عنوان «خدمتگزاران فرهنگ ایران» به نوشتارهایی در تجلیل از پورداود، دهخدا، فردوسی، آرتور کریستن‌سن، هرمز میلانیان و .... اختصاص یافته است. یکی از نوشتارهای این بخش با عنوان «بانویی نستوه» در بزرگداشت پری صابری است. در این نوشتار آمده است: «هنرمند اثری می‌آفریند؛ ولی کار هنرمندی کارستان است که در شرایط نامناسب و در زیر فشارهای گوناگون به خلق اثری بپردازد. شاهکارها معمولاً در شرایط نامناسب خلق می‌شوند. پری صابری هم در زمینی پرسنگلاخ قدم گذاشت. جرئت، همت و جسارت خود را به کار گرفت. با مهارتی خاص دوباره رنگ و حریر و زیبایی و حرکات موزون را آرام‌آرام به روی صحنه آورد و صدای لطیف زن را کنار آوای مردان به گوش تماشاچیان رساند. صحنۀ تئاتر به دست او پس از مدت‌ها رنگین شد و آهنگین. هنر ارزندۀ دیگر او این بود که با موضوعات اصیلی که برای آثار نمایشی‌اش برگزید، پلی شد میان شاهکارهای ادبی و گنجینه‌های کم‌نظیر سرزمین ما». (ص 401)

نقدها و بررسی با چهارده نوشتار و گفتگوها با شش نوشتار بخش‌های دیگر این کتاب را شکل می‌دهند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

* ایرانشهر

ایران و ایرانشهر

مرزهای چهار جهت اصلی در متون پهلوی

چشمه ـ دریای چیچست (ارومیه) و اسطوره‌های مربوط به آن

دریای پارس از دیرباز

* سنگ‌نوشته‌ها و متون کهن

آوای سنگ‌ها

کتابخانۀ آشور بانیپال

اشاره به نیروهای فراسویی در استوانه کوروش و دیگر سنگ‌نوشته‌های هخامنشی

تخت جمشید تنها محل برگزاری مراسم نوروز نبود

گزارشی ساده از سنگ‌نوشته‌های کردیر

یادگار زریران

چگونه اهریمن می‌تواند به روشنی بتازد

چرا اورمزد اهریمن را از بدکردن بازنمی‌دارد؟

نیکی‌ها و بدی‌ها از کجا می‌آیند؟

پیش‌‌ بودن (= سبقت) همیستار (= متخاصم) بر آفرینش آفریدگار

زند و پازند

اشاره‌ای به کوچک‌ترین واحد زمانی و نمونه‌ای نادر از سنجش زمان در کتاب هفت دینکرد

واژۀ «سپنج» و کاربرد آن

* شاهنامه و اسطوره

خویشکاری فردوسی

نگاهی دیگر به نبرد رستم و اسفندیار

کیومرث

جم

داستان جم در شاهنامه و سابقه آن در اساطیر هند

ضحاک

دیو

نوروز در «نوروزنامه»

آغاز سال، آغاز همه رویدادهای نیک

زمینه‌سازی پیوند زناشویی در شاهنامه و در اساطیر یونان

معمای گناه «با یک لنگه کفش راه رفتن» و اشاره‌ای به یک اسطورۀ یونانی در همین زمینه

شگفتی‌آفرینی‌ها در زندگی اساطیری زردشت

جلوه‌های «زن» در تاریخ‌زندگی زردشت

ظرفیت‌های اجتماعی زنان در تاریخ و فرهنگ ایران

* خدمتگزاران فرهنگ ایران

پورداود

دهخدا و هم‌نسلانش، عاشقان راستین این سرزمین

فردوسی خود شاهنامه شد

آرتور کریستن‌سن، از رباعیات خیام تا ایران در زمان ساسانیان

ستاره درخشان دیگری از خاندان بهار

مرگ نابهنگام و باورنکردنی دوست

دانشمندی نازنین

آیت‌های مهربانی در اساطیر ایران

آیتی دیگر از «فرّه» شهر خوی

به نام پاسخ‌گوی نیایش‌ها

این منم هرمز میلانیان

ممنون دکتر باطنی

دکتر خالقی و فرّه ایرانی

بانویی نستوه

گروه زبان‌شناسی و فرهنگ و زبان‌های باستانی پنجاه ساله شد

* نقد‌ها و بررسی‌ها

«تداوم»، راز ماندگاری فرهنگ ایران

کتیبه‌های هخامنشی و لوکوک

چرا «امپراتوری فراموش شده»؟

یونانیان و بربرها

تاریخ یا نقد تاریخ

طرحی نو در تاریخ اشکانیان و ساسانیان

فردوسی و هفت‌خان او

شرحی بر اجرای هفت‌خان رستم

ادبیات پربار باستانی ایران

آغازی برانجامی

دانش پزشکی در فرهنگ ایران باستان

گفتارهایی دربارۀ فرهنگ و تمدن

جای جای این سرزمین اهورایی

* گفتگوها

در دفتر بخارا

زبان‌های باستانی و ادیانی آسمانی

خویی و آذربایجانی ولی متعلق به ایران هستم

شانس بزرگ نشست و برخاست با بزرگان و همکاران دانشمند

من به نسل «ممکن‌ها» تعلق دارم