معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

عنوان فرعی این اثر دو جلدی، «نمایشنامۀ جهان‌شمول تاریخی»، یا «نمایشنامۀ جهان‌تاریخی» است. اهمیت این عنوان به‌ویژه در این نکته نهفته است که اشاراتی صریح دارد به درون‌مایۀ اثر.

این نمایش‌نامه در مقام اثری تاریخی، سخت متکی است بر منابع و حقایق تاریخی؛ تا جایی که به‌قول ویلیام آرچر، مترجم انگلیسی مجموعه‌آثار ایبسن، بسیاری از گفت‌های یولیانوس، تقریباً لفظ به لفظ، از نوشته‌های خود او یا معاصران‌اش برگرفته شده است. اما چون «در عین حال» اثری رئالیستی یا به بیان دیگر اثری هنری است، از شخصیت‌های خیالی، نظیر آگاتون، یا صحنه‌های خیالی، نظیر بزم شبانۀ اِفِسُس، نیز بی‌بهره نیست. منتها در جلد نخست، ایبسن در ترتیب و توالی تاریخی صحنه‌ها دست برده و مثلاً در پردۀ چهارم، وقایع پنج سال را در یک زمان و یک صحنه آورده است؛ زیرا چیزی که برای او حائز اهمیت بوده زمینه و درون‌مایۀ تنش‌های اثر است نه ترتیب تاریخی آنها. با وجود این برای آنکه خوانندگان فارسی‌زبان نیز بتوانند «شخصیت‌های اثر را در پرتو اوضاع و احوال آن عصر» پیش چشم مجسم کنند، شمه‌ای از شرایط آن عصر را از اوراق تاریخی برگفته شده و در این گفتار آورده شده تا خواننده در جریان زمینۀ رشدِفکری و تحولات روحی شخصیت اصلی اثر در متن شرایط تاریخی قرار گیرد و با چهرۀ او در تایخ آشنا شوند.

ایبسن در این اثر، بیش از هر چیز به آرمان‌های بشری پرداخته است؛ آرمان‌هایی که خدا می‌آفرینند به او صفات و خصال می‌بخشند، پسندها و ناپسندهایش را تعیین و درجه‌بندی می‌کنند و بر مسند حاکمیت‌اش می‌نشانند تا مسیر زندگی و سرنوشت آدمی را رقم بزنند. اما واقعیت، یا دقیق‌تر بگوییم طبیعت آدمی، نیز بیکار نمی‌نشیند. به مجردی که آرمان آدمی شکل گرفت، طبیعت او دست به کار می‌شود و درون آن را چون موریانه می‌خورد تا از آن فقط پوستۀ بی‌محتوایی برجا بماند. این اثر نشان می‌دهد که حتا انسان‌دوستانه‌ترین آرمان‌ها نیز در تقابل با طبیعت آدمی رفته‌رفته از آن محتوای آدمی‌دوست اولیه تهی می‌شود، محتوایی ضد انسانی به خود می‌گیرد و چندی بعد تمام پوستۀ انسان‌دوستانۀ آن باز می‌ماند.

ایبسن در باب این اثر و سبک آن می‌گوید: « نمایشنامۀ من اثری تراژیک به آن مفهوم سنتی نیست. من در این اثر خواسته‌ام انسان‌ها را به تصویر بکشم پس نباید می‌گذاشتم به زبان خدایان سخن بگویند». اما واقعیت این است که او هیچ انسان خاصی به تصویر نکشیده است، یا بگوییم انسان‌هایی که او در این اثر به تصویر کشیده از نوع آدم‌هایی که در «رسمرس‌هلم» یا «هدا گابلر» می‌بینیم نیستند.آدم‌های این اثر تنها حاملان آرمان‌اند؛ هر کدام‌اش وسیله‌ای است برای ابلاغ یک پیام یا یک آرمان با ابراز پوچ‌بودن آن. با این همه این اثر بس بیش از رسمرس‌هلم یا هدا گابلر شایستۀ تأمل است، چراکه به روحیات یا خلقیات یک فرد نمی‌پردازد؛ با معضلات یک نسل از آدمی یا یک جنس از آدمی کار ندارد، بلکه به تشریح طبیعت آدمی می‌پردازد؛ ضعف‌های بنیادین و نهادین آدمی را زیر ذره‌بین می‌گذارد و انگشت بر جراحت خودآلود و دردناک پیکر هزاران سالۀ بشر می‌نهد.

این اثر که نگارش آن در ابتدای سال 1871 آغاز و در اوایل سال 1873 پایان گرفت و در اکتبر 1873 به چاپ رسید، برخلاف آثار بعدی ایبسن در زمان انتشار با استقبال گرم و پرشور روبرو شد؛ اما هر چه زمان پیش‌تر رفت موقعیت آن در میان آثار او جایگاه پایین‌تری یافت. شاید از آن‌رو که انسان قرن بیستم گمان می کرد تنش‌هایی از آن‌دست که در این اثر مطرح شده برای جهانی که به این پایه از رشد فکری و فنی رسیده مطلبی است کهنه‌شده و حال تنش‌های تازه و پیچیده‌تری انسان امروز را به چالش می‌خواند. اما به‌راستی آن کدام تنش تازه و پیچیده است که درون‌مایۀ آن کشاکش آرمان و واقعیت، کشاکش آرمان و طبیعت آدمی نیست؟ به‌راستی آن کدام تنش پیچیدۀ امروزی است که چون اجزای درهم تنیده‌اش را واشکافتیم درنیابیم که همان معضل دو هزار یا سه هزار سال پیش بوده است؟ آیا نه آن است که تاریخ اندیشۀ بشر، تاریخ تکاپوی دردناک بشر برای یافتن راه‌های نو به سوی آرمان‌های کهن بوده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار مترجم

جلد اول: ارتداد قیصر

جلد دوم: امپراتور یولیانوس

حاشیه‌ها و توضیحات مترجم