معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب مجموعه‌ای از نوشته‌های نمایشی شادروان جمالزاده است، که در آستانۀ بیستیمن سال درگذشت او منتشر شده است. مرحوم سیدمحمدعلی جمالزاده بیشتر به عنوان داستان‌نویس، پژوهشگر و منتقد ادبی شناخته شده است؛ ولی او علاوه بر ادبیات داستانی، به ادبیات نمایشی هم علاقه داشت و این علاقه را هم با ترجمۀ نمایشنامه و هم با نگارش آن نشان داده است. او با نوشتن متن «گفتاری دربارۀ «درام» نمایشنامه» که یکی از متون کتاب قصۀ ما به سر رسید است، بر این علاقه صحه گذاشته است. علاقۀ او به هنرهای نمایشی در نقدهای او بر متون نمایشی و یا پژوهش‌های این حوزه هم قابل ردیابی است؛ مانند نقد بسیار کوتاه او در سال 1339 بر نمایشنامۀ «افسانه آفرینش» هدایت در مجلۀ راهنمای کتاب و یا نقدهای او بر کتاب‌های تعزیه و تعزیه‌خوانی و تعزیه در ایران صادق همایونی در مجلات راهنمای کتاب، ایران‌شناسی و کِلک.

آثار نمایشی ترجمه شده و انتشاریافته توسط جمالزاده چهار موردند و عباتند از: «کمدی خسیس» اثر مولیر، «دشمن ملت» اثر هنریک ایبسن، «نمایشنامه‌های دون کارلوس» و «ویلهام تل» اثر یوهان کریستف فریدریش فون شیلر.

جمالزاده یک ترجمه هم از آثار چخوف به نام «فاصلۀ بین قول و فعل» دارد که مربوط به سال 1347 است و از 18 صفحه تشکیل شده است.

از نمایشنامه‌های منتشر شدۀ جمالزاده، سه مورد را می‌شناسیم: نمایشنامه‌های تک‌پرده‌ای «عالم هم‌قطاری» و «باج سبیل» که هر دو در مجموعۀ کهنه و نو منتشر شده‌اند؛ و نمایشنامۀ «آخوند داریم و آخوند» که در دوره یازدهم مجلۀ سخن منتشر شده؛ ولی در جای دیگری بازنشر نداشته است. علاوه بر اینها، جمالزاده سه نمایشنامۀ منتشرنشده هم دارد که همگی در آرشیو ملی ایران نهگداری می‌شوند. این نمایشنامه‌ها عبارتند از: نمایشنامۀ «انجمن حمایت بینوایان» در 12 صفحه، نمایشنامۀ «عشق و تدبیر» در 33 صفحه و نمایشنامۀ «کاه و تیر» در 9 صفحه است.

به لحاظ الگو و معیار نمایشنامه‌نویسی، جمالزاده آشکارا شیفته چخوف است و در مقدمه‌ای که بر ترجمۀ دو داستان از چخوف در کتاب قصۀ ما به سر رسید خود آورده است، دلایل ارادت خود به چخوف را برشمرده است. او چخوف را «نویسندۀ جامع الشرایطی» معرفی کرده که «موضوع بعضی از داستان‌هایش به قدری با وقایع حوادث زندگی ما ایرانیان شباهت دارد که گاهی فقط اگر اسامی اشخاص را تغییر بدهیم و به جای نام‌های دور و دراز و پیچیدۀ روسی، اسامی خودمانی بگذاریم؛ خوانندۀ ایرانی به آسانی تصور نماید که واقعۀ داستان در ایران خودمان رخ داده است».

هدف از این کتاب گردآوری، تحلیل و انتشار نوشته‌های نمایشی جمالزاده است تا مخاطبان او به‌ویژه جوانان و دانشجویان را با این وجه شخصیت ادبی او آشنا کند. در این کتاب پنج نمایشنامه آورده شده است که در ادامه نگاهی به این نمایشنامه‌ها داریم.

نمایشنامۀ «عشق و تدبیر» یک کمدی در دو پرده است که پردۀ دوم آن موجود نیست و پردۀ نخست آن اکنون برای نخستین بار منتشر می‌شود. بر صفحۀ نخست موجود از این نمایشنامه آمده است که جمالزاده این اثر را در نوزده سالگی نوشته است. پس می‌توان نتیجه گرفت که تاریخ تقریبی نگارش این اثر 1289، یعنی در اوایل دوران حکومت احمدشاه قاجار باشد. صفحات دست‌نویس این نمایشنامه در آرشیو ملی ایران عمدتاً فاقد شمارۀ صفحه هستند. دیالوگ‌های نمایشنامه بسیار یادآور خوی داستان‌نویسی جمالزاده هستند. در این نمایشنامه گرایشی غالب در آثار جمالزاده را می‌توان دید که همانا انتقاد از خشکه‌مقدس‌ها و مؤمن‌نماهاست، به‌ویژه اگر ملبس به جامعۀ روحانیت باشند.

«عالم هم‌‌قطاری» نخستین نمایشنامۀ منتشرشدۀ جمالزاده است که در سال 1335 در ژنو نوشته شده است. این نمایشنامه که انتقادی جدی به نظام اداری کشور است، کارمندی فرصت‌طلب، معتاد، سودجو و دروغگو به نام نقدینه حضور را معرفی می‌کند، که تمامی خشم و نفرت خود از دنیا و مافیها را فقط می‌توان نثار علی‌خان، پیشخدمت وزارتی کند. در این اثر نقدینه حضور پس از اتلاف وقت بسیار و انجام امور خلاف قانون متعدد، بالاخره ارباب رجوعی فرهنگی به نام میرزا رحمت‌الله دانش‌دوست را می‌پذیرد و با ادعای اهتمام ویژه به مشکل او در «عالم هم‌قطاری» تلاش می‌کند که به طرق مختلف از او رشوه بگیرد.

جمالزاده نمایشنامۀ «آخوند داریم و آخوند» را در سال 1337 در ژنو نوشته است. این نمایشنامه نخستین بار در مجلۀ سخن منتشر شد و بازتاب دیدگاهی بود که جمالزاده پیش از این در داستانی به همین نام و در مقاله‌ای با به همین نام منتشر کرده بود. به باور جمالزاده لباس روحانیت زیبندۀ افرادی است که در کنار خوش‌نامی اجتماعی و خوی و خصلت مردمی، به دانش عمیقی از معارف اسلامی و جنبه‌های مختلف آن نیز مجهزند. او در این نمایشنامه نمونۀ روحانی ممتازی را نشان می‌دهد که دردمند درماندگان و مددکار مظلومان است. و علاوه بر حسن شهرت و نامداری، هم به تن تواناست و هم به دانش متکی است. جمالزاده در این نمایشنامه ستایشی قابل توجه از مردم اصفهان دارد.

«باج سبیل» نمایشنامه‌ای تک‌پرده‌ای است که مانند نمایشنامۀ «آخوند داریم و آخوند» در سال 1337 در ژنو نوشته شده است. این اثر اولین بار در مجلۀ سخن به چاپ رسید و بعدها به عنوان فصلی از کتاب «سروته یک کرباس» به صورت داستان منتشر شد. پیرنگ این نمایشنامه در بازار طوقچی اصفهان رخ می‌دهد. شخصیت اول نمایشنامه، آخوند ملاعبدالهادی معروف به مولانا، مدرس در مدرسۀ چهارباغ است که ذکر اوصاف او در نمایشنامۀ «آخوند داریم و آخوند» آمده و به نوعی ادامۀ همان اثر محسوب می‌شود. این نمایشنامه هم مانند سایر آثار جمالزاده، حاوی ارزش‌های مردم‌شناختی است. توصیفات جمالزاده از شخصت‌ها کاملا به شیوۀ توصیفات داستانی اوست.

نمایشنامۀ «کاه و تیر» در سال 1341 ویرایش شده و به مجلۀ پیمان که ارگان دانشجویان ایرانی دانشگاه لیدز بوده، ارسال شده است. در دست‌نوشتۀ این نمایشنامه که در آرشیو ملی ایران موجود است، ظاهرا نام دوم نمایشنامه «بیزاری از خودپسندی و بدگویی» بوده که جمالزاده آنرا خط زده است. در این نمایشنامه، جمالزاده آشکارا به نکاتی می‌پردازد که بعدها مندرجات کتابش با نام «خلقیات ما ایرانیان (1345)» را تشکیل می‌دهد. در یادداشتی که بر صفحۀ اول این متن دیده می‌شود، جمالزاده صراحتاً عنوان کرده که این اثر را در دوران دانشجویی‌اش در لوزان نوشته و در اجابت درخواست دانشجویان ایرانی دانشگاه لیدز، آن را پس از مدت‌ها برای آنها فرستاده است تا آنان با خواندن این اثر، تفاوت جوانان نسل قبلی را با نسل خود بدانند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

عشق و تدبیر

توضیح

عالم هم‌قطاری

توضیح

آخوند داریم و آخوند

توضیح

باج سبیل

توضیح

کاه و تیر

توضیح