معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در اواسط قرن شانزدهم/ دهم انگلیسی‌ها نیز مانند پرتغالی‌ها و اسپانیایی‌ها تصمیم گرفتند با آسیا تجارت کنند. اما انجام این کار میسر نبود؛ زیرا دریای مدیترانه زیر سلطه عثمانی‌ها بود و پرتغالی‌ها و اسپانیایی‌ها مسیرهای دریایی تازه کشف شده در دریاهای جنوبی را تحت کنترل داشتند. بنابراین انگلیسی‌ها تصمیم گرفتند از طریق روسیه با آسیا تجارت کنند.

سفرنامه‌ها و مکاتب این بازرگانان جسور را انجمن هکلویت جمع‌آوری و چاپ کرد. نگارنده تمام سفرنامه‌ها را ترجمه کرده است. اما به جز نامه الیزابت به شاه‌طهماسب و فرمان‌های شاه و عبدالله خان، بقیه اسناد و مکاتبات هیچ ارتباطی با ایران ندارند.

این سفرنامه‌ها اطلاعات ارزشمندی در مورد ایران در دوره شاه‌طهماسب و شاه محمد خدابنده (985 ـ 996 ق)، قلمرو اوزبک‌ها و روسیه در اختیار ما قرار می دهند. سفرنامه‌ها جنکینسون به عنوان مفصل‌ترین بخش این مجموعه، با سفر او به روسیه شروع می‌شود. گزارش‌های مفصلی در مورد روسیه و روند قدرت‌گیری آن کشور و زوال تاتارها ارائه می‌دهد. نوشته‌های او در مورد شرایط اسف‌بار تاتارهای آسترخان منحصربه‌فرد است. اشارات پراکنده او به روابط روسیه با چرکس‌ها برنامه‌های درازمدت روس‌ها در مورد قفقاز را به تصویر می‌کشد.

سفر جسورانه جنکینسون به بخارا و اورگنج، اطلاعات منحصربه‌فردی در مورد اوزبک‌ها در اختیار ما قرار می‌دهد. زیرا اطلاعات ما در مورد این قوم بسیار اندک و منحصر به نوشته‌های منابع فارسی است. به نظر می‌رسد که در این دوره به‌جز وی هیچ سیاح اروپایی دیگری به آنجا سفر کرده باشد. در مورد سبک زندگی اوزبک‌ها و ترکمن‌ها، شیوه حکومت‌داری این اقوام، جنگ‌های خوانین اوزبک، پیامدهای ناگوار این جنگ‌ها برای شهرهای بخارا، سمرقند و اورگنج، اقتصاد و تجارت این شهرها اطلاعات قابل توجهی در این سفرنامه یافت می‌شود. بخش ایران سفرنامه جنکینسون با گزارش منحصربه‌فرد او در مورد عبدالله خان استاجلو شروع می‌شود. تصویر جالب‌توجهی از این حاکم قدتمند و اقدامات او برای برقراری ارتباط با روسیه و ایجاد روابط تجاری با انگلیسی‌ها در اختیار ما قرار می‌دهد. گزارش او در مورد قزوین و شاه‌طهماسب مختصر است. اما نوشته‌هایش در مورد خصال این پادشاه، ماجرای شاهزاده بایزید و تجارت ایران بسیار ارزشمند است.

ریچارد چینی گزارش مختصری ارائه می‌دهد. اما سفرنامه ارتور ادواردز بسیار مفصل است. ادواردز اطلاعات ذی‌قیمتی در مورد انواع و اقسام کالاهای تجاری ایران، روابط تجاری ایران با سوریه، نقش ارمنی‌ها در تجارت ایران و علاقه شاه‌طهماسب به تجارب ارائه می‌دهد. فرمان‌های شاه در مورد بازرگانان انگلیسی و امتیازاتی که به آنها واگذار کرد، در این سفرنامه درج شده است.

سفرنامه‌ لورنس چاپمن بر وضعیت تجاری ایران مخصوصاً در شیروان، اردبیل، قزوین و تبریز و شرکای تجاری ایران یعنی عثمانی‌ها و ونیزی‌ها تمرکز دارد. سفر او به گیلان تصویر جالب‌توجهی از آثار مخرب لشکرکشی شاه‌طهماسب به آن منطقه ارائه می‌دهد.

یادداشت‌های لیونل پلامتری بسیار متنوع است. وی برخلاف سایر بازرگانان انگلیسی به مسائل اجتماعی و دینی هم علاقه‌مند بود. در این مورد، گزارش‌های ذی‌قیمتی در اختیار ما قرار می‌دهد. جنگ‌های حیدری و نعمتی، باورها و سبک زندگی شاه‌طهماسب، شیوه‌ باریابی سفرای مسیحی، وضعیت و جایگاه حجاج، روحانیون، کنیزه‌ها و غلام‌ها از بخش‌های قابل‌توجه این سفرنامه به شمار می‌رود.

سفرنامه کریستوفر باروگ تصویری از مشکلات بازرگانان انگلیسی و دلایل ناکامی آنها را در راه تجارت با ایران ارائه می‌دهد. گزارش‌های او در مورد وضعیت عثمانی‌ها در شیروان و جنگ‌های ایرانی‌ها با عثمانی‌ها نیز قابل توجه است.

در یک ارزیابی کلی باید گفت: نوشته‌های بازرگانان انگلیسی بیش از هر چیز به اوضاع اقتصادی و تجاری ایران در دوره شاه‌طهماسب اختصاص دارند. این مجموعه را می‌توان بهترین منبع در مورد اقتصاد و تجارت ایران در این دوره دانست.

مسائل سیاسی و اجتماعی در این سفرنامه‌ها بازتاب اندکی دارند؛ زیرا هدف نویسندگان آنها تهیه گزارشی در مورد عملکرد بازرگانان انگلیسی و اوضاع تجاری ایران، جهت ارائه به مدیران کمپانی در لندن بود. با این وجود اطلاعات ارزشمندی در مورد اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در این گزارش‌ها یافت می‌شود.

متن سفرنامه‌های هیچ‌گونه عنوان و تیتر‌بندی ندارد. بنابراین نگارنده برای تفکیک مباحث به تیتربندی آنها پرداخته است. تبدیل تاریخ‌های میلادی به قمری نیز توسط نگارنده انجام شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه مترجم

سفرنامه آنتونی جنکینسون

سفرنامه ریچارد چینی

سفرنامه آرتور ادواردز

سفرنامه ریچارد ویلز

سفرنامه لورنس چاپمن

سفرنامه لیونل پلامتری

سفرنامه کریستوفر باروگ

پیوست‌ها