معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب شامل دو کتاب از تألیفات میرزاحسن‌خان محتشم‌السلطنه اسفندیاری است: کتاب کوچک «علل بدبختی ما و علاج آن» در 1299 منتشر شده و «اخلاق محتشمی» که در 1309 به چاپ رسیده است. این دو کتاب در فصل اول جلد اول این مجموعه معرفی شدند، با این هدف که پیش از شرح زندگانی سیاسی محتشم‌السلطنه، شناختی از شخصیت و ذهنیت و طرز فکر وی از طریق کتاب‌هایش به دست آید. بنابراین در این کتاب از منظر دیگری به معرفی این کتاب پرداخته شده است.

محتشم‌السلطنه به عنوان دولتمردی با فرهنگ که اطلاعات عمیق فلسفی، ادبی و تاریخی داشت شناخته می‌شد، اما در بین متفکرین و روشنفکران عصر پهلوی مانند تقی‌زاده، جمالزاده، ایرانشهر، افشار، کاظم‌زاده و دیگران وجهه چندانی نداشت. آنها همه اصلاح‌طلبانی وطن‌خواه بودند که تمایلات به شدت سکولار، ضد دین و غرب‌گرا داشتند که طرز فکرشان با محتشم‌السلطنه سنخیتی نداشت.

عقاید سیاسی ـ مذهبی محتشم‌السلطنه انقلابی نبود، بلکه از هر جهت محافظه‌کارانه بود. وی هیچ‌گاه از حیطۀ کار و شغل دولتی و مسئولیت مربوط به خود پا را فراتر نگذاشت. همچنین وی در دورۀ قاجار و هم در دورۀ پهلوی مشغول به خدمت بود. مخالفت او با شرایط کشور و حکومت در نوشته‌هایش متبلور است، نه در علمکرد وی. او در کتاب «علل بدبختی ما و علاج آن» و بیشتر در «اخلاق محتشمی» سعی دارد که هم از اسلام دفاع کند و هم آن را بشناساند و همچنین از طریق تنویر اخلاق اسلامی راه را برای نجات کشور بگشاید. محتشم‌السلطنه هرگز مجذوب غرب نشد و از این جهت با اغلب متفکرین هم عصرش متفاوت بود. او غرب را می‌شناخت، چون در آلمان زندگی کرده و مدتی نیز در هند اقامت داشت، بنابراین استعمار انگلیس را در این کشور لمس کرده بود. محتشم‌السطلنه شخصی وطن‌دوست، فرهیخته و با فرهنگ و آشنا به ادبیات، شعر، افکار، فلسفی و مورخین ایرانی و اروپایی بود.

کتاب «علل بدبختی ما و علاج آن» را باید ماحصل نظریات سیاسی اجتماعی او دانست. شاید تحلیل او از شرایط و زمانه‌اش چندان عمیق به نظر نمی‌رسد، ولی آن را با تدبیر و درایت مطرح کرده و قابل تأمل است.

محتشم‌السلطنه کتاب «اخلاق محتشمی» را در 1309 ش نوشت. وجه تسمیۀ این کتاب برگرفته از کتاب مشهور «اخلاق محتشمی» تألیف خواجه نصیرالدین طوسی از متفکرین بسیار مشهور دوران مغول است که در قرن 7 هجری تألیف شده است. در نوشته‌های محتشم السلطنه چه در «اخلاق محتشمی» و چه در «کشکول محتشمی» درباره فضائل اخلاقی انسان چون حلم، عفو، اتحاد و اتفاق، دوری از کبر و نفاق، آفات سه ارزش فروتنی، تواضع، سخاوت، زهد، صبر و غیره مطالب زیادی دیده می‌شود.

کتاب محتشم‌السلطنه متشکل از سه بخش است: مقدمه‌ای طولانی دربارۀ دلایل جامعه مانند خشم، حرص، حسد، غفلت و غیره و آفت‌هایی که تولید می‌کنند، با نقل قول‌هایی از آیات قرآن، آیات و گفتاری از نهج‌البلاغه و دیگر متفکرین، فلاسفه و شعرای کشور. بخش دوم کتاب ترجمۀ «مکارم الاخلاق و مرضی‌الافعال» است که دعا و نیایشی از امام چهارم زین‌العادین علی ابن‌الحسین (ع) که با تفاسیر‌های خودش همراه است. بخش سوم کتاب وصایایی از امام علی (ع) به پسرانش امام حسن و امام حسین (ع) است. هدف محتشم‌السلطنه از ترجمۀ «مکارم‌الاخلاق» به قول خودش قراردادن آن کتاب در «طبق اخلاص است، تا شاید سعادتمندی کنار آن نشیند و نیک‌بختی بهره از آن برد».

کتاب «اخلاق‌ محتشمی» ده سال پس از کتاب «علل بدبختی و علاج آن» تألیف شده است. در طی این مدت کشور متحول شد. رضاشاه پهلوی جایگزین احمدشاه شد و عهدی جدید در تاریخ کشور آغاز گشت که همۀ موازین گذشته را به‌هم می‌ریزد. محتشم‌السلطنه شاهد تضعیف و تقلیل تدریجی دین بود و به همین سبب در کتاب «علل بدبختی و علاج آن» و نیز در «اخلاق محتشمی» از اسلام دفاع می‌کند. نظر محتشم‌السلطنه در سطور هر دو کتابش، بازگویی شرایط جامعه است و هر جایی که از کلیات می‌گوید، باز هم مدنظرش بازگویی حال و روز کنونی مملکت است.

او در «اخلاق محتشمی» فساد اخلاقی را که در جامعه رایج می‌دید به چالش می‌کشد و با مثال از متفکرین و اشعار شعرای معروف و و گاه ابیاتی که خود سروده آن را مطرح می‌کند. این کتاب هم راهنمایی است برای زندگی صحیح و با سعادت در این دنیا و در آخرت.

محتشم‌السلطنه متجددانی که به اسلام ایراد می‌گیرند را نفی می‌کند و می‌نویسد بعضی از جهان تصور می‌کنند که مسلمانی موجب فقر و پیشوایان اسلام به فقر دلالت کرده‌اند. او آن نگاه را دلیل بی‌اطلاعی از مزایا و دستورالعمل‌های اسلام می‌داند. هدف او از جهتی هم این است که نشان دهد اسلام در دنیای کنونی قابل اجراست. از محتوای هر دو کتاب مشخص است که تا چه حد محتشم‌السلطنه نگران اوضاع کشور بود. او در کتاب «علل بدبختی ما و علاج آن» بیش از هر چیز نگران از بین رفتن همین استقلال لفظی است که باقی مانده است. مد نظرش در «اخلاق محتشمی» بی‌دینی، بی‌اخلاقی، بی‌ارزشی دانستن سنت‌ها است جامعه را به فساد می‌کشاند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

رسالۀ علل بدبختی و علاج آن

اخلاق محتشمی

تصاویر

فهرست اعلام