معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شرق‌شناسی دانشی تخصصی و انتظام‌یافته است که غربیان برای پژوهش و کشف آثار تاریخی، ادبی و فرهنگی مردمان خاورزمین به کار گرفتند. این رشته با راهبان مسیحی فرانسوی که برای تحصیل به اندلس رفتند، آغاز شد و آنان با آموختن زبان عربی به ترجمۀ قرآن کریم و کتاب‌های دینی پرداختند.

با پیدایش دانش شرق‌شناسی، تدریس زبان‌های شرقی در دانشگاه‌های غرب فراگیر شد و رشته‌هایی نظیر دستور زبان سانسکریت، مسکوک‌شناسی، باستان‌شناسی، نسخه‌شناسی و غیره به وجود آمد. بسیاری از دانشجویان غربی به پژوهش دربارۀ شرق علاقمند شدند و شرق‌شناسی به عنوان یک نظام فکری گسترش یافت و به تحلیل و برداشت‌های کلی رسید و صاحب‌نظران نام‌آور بسیاری پیدا شدند. اینان با مطالعۀ فرهنگ و آیین‌های مردمان خاور، روش‌های علمی را در این زمینه به کار گرفتند و به پایه‌گذاری جنبش جدید و بازشناسی آثار کهن یاری رساندند. به کوشش آنان مجموعه‌هایی نفیس از جمله کتاب‌های علمی در زمینه‌های مربوط، نقشه‌ها و تصویرها، دستور و شیوه‌های خوانش خط‌های کهن در زبان‌های گوناگون و سفرنامه‌ها به چاپ رسید و اندک‌اندک، شرق‌شناسی اعتبار یافت و در جهان نامور گردید.

کوشش شرق‌شناسان در امر پژوهش و تأسیس کتابخانه‌ها، راه‌اندازی چاپخانه‌ها، تألیف لغت‌نامه‌ها، تدریس دستور زبان و غیره جملگی قابل تمجید است. تعداد کتاب‌هایی که پژوهشگران عرب در مورد غرب نوشته‌اند در قیاس با آثاری که جهانگردان غربی دربارۀ سرزمین‌های آنان در قرن هجده و نوزده تألیف کرده‌اند، بسیار ناچیز است. خاورشناسان در این دو قرن، کتاب‌های بی‌شماری تألیف کرده‌اند. در حالی که هدف بسیاری از آنان، طلب علم و دانش بوده است و چشمی به پاداش‌های مادی نداشته‌اند.

از این نظر منتقدان برآنند که بهره‌برداری و منفعت‌خواهی از ملت‌های خاورزمین، یکی از ابزارهای شرق‌شناسی است. هر چند، رفتار بسیاری از این خاورشناسان براساس مهربانی و شفقت و به تعبیر نویسنده این کتاب پدرمنشانه بوده است، اما سلطه‌گران و سازمان‌ها و نهادهای گوناگون از کارهای آنان، مستقیم و غیرمستقیم سود برده و پیوسته هدف‌های استعماری خود را در نظر داشته‌اند.

به‌طور کلی از دورۀ زمامداری ناپلئون به بعد، شرق‌شناسی در دوراهی برگزیدن منافع و حقوق پایمال شدۀ مردمان شرق یا منافع غرب، همواره مصالح غرب را مقدم دانسته است. به همین سبب سیاست‌مداران غربی در تصمیم‌گیری‌های خود نسبت به کشورهای شرقی از خاورشناسان بهره می‌برند. همچنان که ناپلئون در لشکرکشی‌های خود به مصر در سال 1797 م ده‌ها تن دانشمند شرق‌شناس را همراه خود داشت. همچنین پادشاه‌ها و سیاست‌مداران غرب، شماری از شرق‌شناسان را در دربار و تشکیلات خود به عنوان منشی به کار می‌گرفتند یا به عنوان سفیر، کنسول، مترجم، کارمند، مشاور و کارشناس نظامی به سرزمین‌های مشرق می‌فرستاد و گاه کرسی‌های تدریس را در نامدارترین دانشگاه‌ها در اختیارشان می‌گذاشتند یا آنان را به عضویت انجمن‌های بزرگ درمی‌آورند.

طلایه‌داران شرق‌شناسی، جملگی از پشتیبانی کشورهای مقتدر خود برخوردار بوده‌اند و در زمان اقامت در سرزمین‌های شرقی، آنان را نه شهروندی معمولی یا حتی خاورشناس، بلکه نمایندۀ کشوری متمدن و پیشرفته به شمار می‌آوردند. چنانچه در قرابت میان سیاست و شرق‌شناسی، اندکی محتاطانه‌تر بنگریم، اندیشه‌های برآمده از دل شرق‌شناسی، غیرمستقیم، مورد بهره‌برداری سیاسی قرار می‌گیرد و یکی از راه‌های چیرگی نظامی، اقتصادی و فرهنگی، آویزش به این دانش است. با همین نگاه انگلستان و فرانسه در دهه‌های آخر قرن هیجدهم برای مدت صدوپنجاه سال، بر دانش شرق‌شناسی به عنوان رشته‌ای علمی، حکومت داشتند، اما در این روزگار که شرق‌شناسی درگیر اوضاع و احوال سیاسی است، سعی دارد با به رخ کشیدن جنبه‌های علمی و خردگرایی خود، چهره واقعی‌اش را در پس پرده پنهان کند.

در برابر دیدگاه‌های انتقادی، عده‌ای از منتقدان ایرانی و غیرایرانی از جمله نویسنده لبنانی این کتاب، نجیب عقیقی، نگاهی احترام‌آمیز و مثبت، حتی شیفته‌وار به شرق‌شناسان دارند. این مؤلف بر این باور است که همۀ خاورشناسان مغرض و متعصب نبوده‌اند و باید پذیرفت که آنها، نسخه‌های خطی عرب‌ها را سروسامان دادند، کتاب‌های عربی را چاپ و تاریخ گذشته آنها را زنده کردند. در زمانی که در سراشیب انحطاط به سر می‌برند، اگر آنان به تصحیح و انتشار آثار آنها نمی‌پرداختند، به یقین گذشتۀ تمدن و فرهنگ خود را نمی‌شناختند یا دست‌کم خوب در نمی‌یافتند. همین تلاش‌ها باعث شد که از تمدن خود و تأثیر آن بر دیگر ملت‌ها آگاه شوند.

نجیب عقیقی از این یاد می‌کند که در میان آثار پیشینیان خود، در برخی نقدهای ادبی، شیوه‌ای نظام‌مند نداریم. بنابراین باید به روش و مکتب جدید روی آوریم، زیرا شرق‌شناسان و پژوهشگران غربی در رشته‌های گوناگون بر پایۀ نقد منطقی کار کرده و پیش رفته‌اند. وی جدید و پشتکار، دقت و بردباری، تسلط بر چند زبان علمی، تخصص در یکی از شاخه‌های علوم، آگاهی از شیوه‌های نوین تحقیق و پایبند بودن به نقد علمی را از جمله امتیازهای برجستۀ خاورشناسان دانسته است. از این رهگذر باور دارد که باید شیوه پژوهش را در باب شناخت بیشتر میراث‌های فرهنگی خود، از آنان بیاموزیم و دیگر آنکه بدانیم چه تصویری از سرزمین‌های شرقی و مردم آن دارند.

نجیب عقیقی این تألیف را بدان سبب به عربی نگاشته است تا هم عرب‌ها از میراث فرهنگ و تمدن گذشته خود آگاه شوند و هم شرق‌شناسان به آسانی از آن بهره گیرند، زیرا همۀ خاورشناسان با زبان عربی آشنایی کامل دارند.

شرق‌شناسان، به دین و تمدن و فرهنگ شرق پرداختند و متن‌های مربوط به آن را چاپ و ترجمه و تحشیه و بررسی کردند و در این راستا کرسی‌های تعلیم و تدریس ایجاد کردند، کتابخانه تشکیل دادند، چاپخانه به راه انداختند، مجله و نشریه به چاپ رساندند و کنگره برگزار نمودند و ما هرگز از این چیزها یا پاره‌ای از آن آگاه شویم، درمی‌یابیم که جستن دانش در نزد شرق‌شناسان از راه مراجعه به نوشته‌های آنان، کار آسان و ساده‌ای نیست.

نویسنده برای فراهم آوردن چاپ نخست این کتاب دو سال وقت صرف کرده است. با این حال به آنچه می‌خواست نرسیده است و یک سال دیگر را هم صرف تنقیح و افزودن مطالبی به آن کرده است. بدین ترتیب اصلاحاتی در کتاب به عمل آمده و چاپ دوم، وفق مراد او شده است.

نویسنده در این کتاب با یک تیر دو نشان زده است: نخست، از میراث فرهنگ عربی که انواع مختلف و هدف‌های متفاوت و ارزش و تأثیر‌های گوناگون دارد، از آنچه درباره‌اش شناخت داریم و نداریم، پرده برداشته است مانند کتاب‌های نفیس و نشخه‌های خطی منحصربه‌فرد و کشفیات جدید. بنابراین این کتاب فهرستی از تاریخ و جغرافیا و نژاد و ادیان و عقاید و تمدن و فرهنگ عرب برای آنان فراهم آورده است، فهرستی آن‌گونه که عرب‌های تدوین کرده‌اند و آن‌گونه که شرق‌شناسان فهمیده‌اند و شرح کرده‌اند، شرق‌شناسانی که بر مقدار زیادی از میراث شرق آگاهی یافتند و در مطالعه و بررسی و تفسیر آنها روش‌های غرب را به کار گرفتند و بدین‌سان از بنیادگذاران جنبش جدید و کمک‌کنندگان به رشد و شکوفایی آن شدند و رهبران فکری بزرگ ما هم از آنان فرا گرفتند، به طوری که قوی‌ترین و کامل‌ترین و بهترین چیزی که در دورۀ اخیر منتشر کرده‌اند، به نحوی به شرق‌شناسان مربوط است.

هدف دوم این بود که کتاب خود را به صورت دانشنامۀ شرق‌شناسی درآورد که ده‌ها  نسل را، آغاز شرق‌شناسی تاکنون، دربرگیرد و کوشش‌های فرساینده‌ای را که شرق‌شناسان در امر تحقیق و پژوهش به عمل آوردند و وسعت نظر و دانش گسترده و بی‌طرفی آنان را بازگوید. و چون برای ما فرقی نمی‌کرد که فرهنگ عربی با خامۀ عرب‌ها برایمان هویدا گردد یا با خامۀ شرق‌شناسان غیرعرب، به راهنمایی و ارشادشان اعتراف کرده و سپس به نشان‌دادن این برتری به مردم پرداخته است.

فهرست مطالب کتاب:

* جلد اول

سخن ناشر

پیش‌گفتار

فصل یکم: فتح جهان

فصل دوم: فرهنگ عربی

فصل سوم: نخستین نشانه‌های شرق‌شناسی

فصل چهارم: فرانسه

فصل پنجم: انگلستان

فصل ششم: آلمان

فصل هفتم: روسیه

فصل هشتم: هلند

فصل نهم: ایتالیا

فصل دهم: اتریش

فصل یازدهم: امریکا

فصل دوازدهم: دانمارک

فصل سیزدهم: در کشورهای دیگر

فصل چهاردهم: انگلستان

فصل پانزدهم: اسپانیا

فصل شانزدهم: پرتغال

فصل هفدهم: اتریش

فصل هجدهم: هلند

فصل نوزدهم: آلمان

فصل بیستم: سخن پایانی

* جلد دوم

فصل بیست‌ویکم: لهستان

فصل بیست‌ودوم: دانمارک

فصل بیست‌وسوم: سوئیس

فصل بیست‌وچهارم: سوئد

فصل بیست‌وپنجم: مجارستان

فصل بیست‌وششم: روسیه

فصل بیست‌وهفتم: ایالات متحده آمریکا

فصل بیست‌وهشتم: بلژیک

فصل بیست‌ونهم: چک‌اسلواکی

فصل سی‌ام: فنلاند ـ رومانی ـ یوگسلاوی

فصل سی‌ویکم: شرق‌شناسان راهب

فصل سی‌ودوم: لبنان

فصل سی‌وسوم: کوشش‌های مستمر و مشترک

فصل سی‌وچهارم: گفتار پایانی