معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب را می‌توان به نوعی ادامه فَرَس‌نامه‌نویسی دانست که در فرهنگ ما پیشینه دراز دارد. اما نمی‌توان این را کتاب در ستایش اسبان و دست‌نامه‌ای برای اسب دانست، بلکه تلاشی است خرد برای بازنگری رابطه انسان ـ حیوان و در نگاهی جامع‌تر، رابطه انسان ـ طبیعت و اینجا شاید اسب از آن‌نظر که بار تمدن را تا عصر ماشین به دوش کشیده است، نماد مناسبی باشد برای ادای دین انسان به نوع حیوان! از این‌رو، این کتاب سِیری است از سمند رزمگاه و نبرد تا اسبان جان، از انگاره فُرودین نوع حیوان تا اسبان جان، از انگاره فرودین نوع حیوان تا والاترین جایگاه ذهنی آن.

اسب یکی از پراهمیت‌ترین موجودات زنده در زندگی انسان است. این جانور به لحاظ دارابودن قابلیت‌های مختلف جسمانی و قابلیت اهلی‌شدنش، توانسته است نقش بسیار به‌سزایی در زندگی انسان بازی کند. رد پای اسب را می‌توان در شادمانی، سوگواری، جنگ، صلح، کشاورزی، دام‌داری، عشق و حماسه پیدا کرد. وجود گونه‌‌های بسیار متنوع این جانور، یکی دیگر از مزایای حضورش در زندگی انسان است.  به مانند ساحه هنر، در ادبیات، مذهب، عرفان و سایر ابعاد ذهنی و عینی می‌توان به حضور نقش مثبت این حیوان پی برد. اسب به لحاظ اصالت، نژادگی، غرور و زیبایی ستوده می‌شود. در وصفش شاعران زبان به شعر می‌گشایند، صنعتگران زیبایی‌ اسب را به تصویر می‌کشند. افسانه‌سرایان از وی داستان‌ها می‌سرایند و مذهبیون در تمثیلات اخلاقی و عرفانی خود از وی بهره‌ می‌جویند و این‌گونه است که اسب در زندگی بشری ماندگار می‌شود.

این کتاب از چهار فصل تشکیل شده است. در فصل اول کتاب به «اسب در اسطوره و تاریخ ایران» پرداخته شده است. در ایران باستان اهمیت زیادی برای اسب قائل می‌شده‌اند. در کنار آثار هنری و سایر توجهانی که صاحبان حِرَف و صنایع به اسب داشته‌اند، در دین اوستایی نیز به اسب توجه فراوانی شده است. توجه به اسب با ظهور زرتشت یا گشتاسب شروع نشده بود، در باورهای میترایی که در اوستا حفظ شده‌اند، همین توجه جدی به اسب وجود دارد. میترا سوار بر گردونۀ مهر که انباشته از افزار جنگی است، همراه با امشاسپندان و فرشتگان، از شرق به غرب می‌تازد تا پیمان‌شکنان و دروغ‌زنان را آماج تیرهای خود قرار دهد.

اهمیت فوق‌العاده اسب در قسمت‌های دیگر اوستا نیز دیده می‌شود. در اوستا ارزش یک اسب خوب، برابر با هشت گاور آبستن دانسته شده است. در بهرام‌یشت، از بینایی قوی اسبان سخن رانده می‌شود که در یک شب تاریک بی‌ستاره و ابری، توان تمیز موی یال یا دم اسب را از همدیگر دارند. در هات یازدهم از نفرین اسب بر سوار ناکارآزموده سخن می‌رود. در مهریشت، از نماز و نیایش ارتشتاران بر پشت اسب‌ها، یاد می‌شود که زور و تندرستی برای اسبان خود می‌طلبند تا در رزم بر هم‌آوردان خویش پیروز شوند. چنین اهمیتی را در تیره‌های دیگر آریایی هند و ایرانی نیز می‌توان مشاهده کرد.

فصل دوم این کتاب با موضوع «اسب در ادبیات فارسی» است. با توجه به اهمیت فراوان اسب در زندگی پیشینیان، در ادبیات فارسی نیز به میزان قابل توجهی به این حیوان پرداخته شده است. شاعران بسیاری در توصیف این حیوان بر توسن خیال نشسته‌اند و سمند بلاغت رانده‌اند، نقالان و راویان حکایت فراوانی در این‌باره پرداخته‌اند و حکما، آن را دست‌مایه‌ای برای حکایات خود ساخته‌اند. تعداد کثیری از لغات و ترکیبات ادبی در دیوان‌های شعر و فرهنگ‌ها و نظم و نثر فارسی دیده می‌شود که به تعریف و تمجید و بیان ویژگی‌ها و زیبایی‌های این حیوان ساخته و پرداخته‌اند. در این فصل تعدادی از لغات و ترکیباتی را که در خلال متون فارسی (و یا گاه عربی) برای نامیدن این حیوان به کار رفته‌اند، بر مبنای لغتنامه علامه دهخدا آورده شده است.

فصل سوم با موضوع «اسب در مذهب و فرهنگ» است. حضور و نقش گسترده اسب در زندگی روزمره پیشینیان، ردپایی بسیار گسترده و واضح در میدان فرهنگ باقی گذارده است. در امثال و حکم و کنایات موجود در فرهنگ ایرانی نکات زیادی وجود دارد که در آن از اسب‌ها نام برده شده است. گذشتگان برای رساندن مطالب مهم و گوش‌زد کردن موضوعات حساس، گاه سخن را به کنایه و در لفافه بیان می‌کردند و از این رو ما ضرب‌المثل‌های گوناگونی را می‌بینیم که در آن‌ها از اسب نام برده شده است. در اغلب این امثال، اسب‌ها به نجابت، داشتن نقش ویژه در زندگی، ثروت‌مندی، کام‌یابی و رجحان به دیگر حیوانات مخصوصا خر دیده می‌شود. امثال حاوی نکاتی است که شنونده را به طور غیرمستقیم به ارزش و یا خوی خاص این موجود متوجه می‌سازد. همانندی و همگونی امثال و حکم خاورمیانه‌ای را می‌توان از شمال آفریقا و بالکان تا قفقاز و آسیای میانه و اویغورستان و شبه‌قاره هند دنبال کرد. ایران به لحاظ داشتن فرهنگ غنی و سابقه درخشان تاریخی خود و قرار گرفتن در مرکز این محدوده فرهنگی مورد اشاره، داد و ستد فرهنگی زیادی را در این میان عهده‌دار بوده است. همانندی امثال فارسی را ما در فرهنگ عربی، ترکی، هندی و سایر همسایگان به روشنی می‌بینیم. در این فصل به ذکر تعدادی از امثال فارسی با موضوع مورد سخن و برابری آن‌ها با برخی همسایگان می‌پردازد. برابرهای امثال فارسی در این فصل نشان‌گر دیدی نسبتاً همسان به موضوع اسب در یک عرصه فرهنگی گسترده است که کشور ما ایران در این وسط نقش بسیار چشمگیر و مهمی داشته است.

فصل چهارم نیز اختصاص به تصاویر اسب در زمان‌ها و دوره‌های مختلف در ایران دارد.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

فصل اول: اسب در اسطوره و تاریخ ایران

فصل دوم: اسب در ادبیات فارسی

فصل سوم: اسب در مذهب و فرهنگ

فصل چهارم: تصاویر

پی‌نوشت‌ها