معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

خلیل ملکی در بیش از یک ربع قرن تلاش و تکاپوی سیاسی و فرهنگی، آن هم در یکی از پرحادثه‌ترین ادوار تاریخ معاصر ایران در فاصلۀ فروپاشی استبداد رضاشاهی در شهریور 1320 تا اعادۀ قدرت مطلقۀ پهلوی در سال‌های پایانی دهۀ 1340، به دلیل استقلال فکری و مشی سیاسی خاصی که اتخاذ کرد، ضربه‌های سنگینی متحمل شد؛ ضربه‌هایی که هر یک برای از پا درآوردن گروهی منسجم کافی بود تا چه رسد به یک فرد غالباً تنها: درافتادن با تشکیلات حزب توده در سال‌های میانی دهۀ 1320 یعنی در دورۀ اوج اقتدار حزب مزبور و تحمل عواقب آن هنوز هم ـ هر چند به‌نحوی کمرنگ و بی‌رمق ـ دامنگیر اوست؛ ناسازگاری با مشی حاکم بر نهضت ملی شدن صنعت نفت و نیروهای برجای مانده از آن، بویژه در مراحل بعد از کودتای 28 مرداد 1332، به رغم پشتیبانی بی‌دریغ از جهت کلی آن؛ و در کنار آن رویارویی با حرکت رقیب یعنی سیاست‌های هیئت حاکمۀ ایران در آن سال‌ها ... نه فقط خلیل ملکی را از پای در نیاورد که به نظر می‌رسد قوی‌تر از پیش هم ساخته است.

ارائه تصویری از کل ادوار فکری و سیاسی خلیل ملکی و نه فقط مقاطعی خاص از آنها یکی از مواردی است که در تدوین این مجموعه مورد نظر بوده است.

خلیل ملکی در مقام شخصیت روشنفکر و سیاسمتدار بیش از چهل سال در عرصه‌های فرهنگی و سیاسی ایران حضوری مستمر داشته و بنابراین مجموعه آراء و نظریات او به لحاظ نوع تبیین رویکردش به تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشور از اهمیت تاریخی فراوانی برخوردار است. در فراهم آوردن مجموعه مقالات منتشر شدۀ ملکی چهل سال فعالیت مطبوعاتی او را به پنج دوره تقسیم شده. این تقسیم‌بندی براساس شرایط جاری سیاسی کشور و تغییر فعالیت‌های سیاسی‌اش صورت گرفته است.

مقالات دوره اول از اواسط پادشاهی رضاشاه و در روزنامۀ شفق سرخ و عراق منتشر شده است. این دوره از زندگانی خلیل ملکی با چند رخداد مهم توأم شد؛ مانند اعزام به فرنگ به همراه اولین کاروان دانشجویی و ناکامی در تکمیل تحصیلات پس از دو سال به دلیل بروز اختلاف با سرپرست محصلین در آلمان دربارۀ خودکشی یکی از دانشجویان ایرانی به نام حسین‌قلی عطایی که به قطع هزینه تحصیلی او منجر شد. سپس ادامه تحصیل با هزینه شخصی در آلمان تا سال 1312 و بالاخره عدم توفیق به اتمام تحصیل و بازگشت به ایران.

خلیل ملکی در سال 1312 بعد از ورود به ایران در روزنامه‌ای به نام «عراق» چاپ اراک مقالاتی را منتشر کرد که به دلیل مخالفت رئیس شهربانی محل با آراء ابراز شده در آن نشریه، این فعالیت مطبوعاتی ادامه نیافت و برای ادامه تحصیل به تهران بازگشت. او در رشته علوم تربیتی در دانشسرایعالی تهران به تحصیل پرداخت و در 15 بهمن 1315 فارغ‌التحصیل به دلیل احراز مقام ممتاز در دریافت مدال درجه اول نائل شد. در پی این تحولات بود که به دلیل همکاری با گروه روشنفکری ـ سیاسی دکتر تقی ارانی در اردیبهشت 1316 به همراه 52 نفر دیگر از اعضاء آن گروه دستگیر و به چهار سال زندان محکوم شد. بعد از پایان محکومیت در سال 1320 به دامغان تبعید شد ولی به دلیل پیشامد واقعه شهریور 1320 و سقوط نظام رضاشاهی به تهران بازگشت.

خلیل ملکی همان‌گونه که این مجموعه مقالات و نوشته‌ها نیز گواه آن است از معدود فعالین و شخصیت‌های سیاسی ایران معاصر بود که خصوصیاتی چون عمل‌گرایی و اخلاق‌گرایی و واقع‌بینی را توأماً دارا بود. او در حالی که در همه حال نقدها و اعتراضات صریحی را بر علیه حکومت پهلوی مطرح می‌کرد ولی هیچ‌گاه باب مذاکره را مسدود نمی‌دانست.

مبارزه قاطع او با حزب توده نه از لحاظ مخالفت با سوسیالیسم که بر انتقاد از وجه غیر دموکراتیک جهان‌بینی آن و رویارویی با استالینیسم و سرسپردگی حاصل از آن بود، به همین نسبت او ضمن هواداری از دولت مصدق از طرح صریح‌ترین نقدها در قابل عملکرد او نیز ابا نداشت. از این‌رو ماحصل تجارب و عملکرد‌های او را می‌توان مبین طرح مسائل و افق و نگرش‌هایی در عرصۀ عمل سیاسی در ایران دانست که هنوز هم جای طرح و بحث دارند.

این مجموعه مقالات در پنج جلد گردآوری شده است.

جلد اول حاوی مقالاتی است که ملکی بین 1309 تا 1325 نوشته است. در دوره اول این سال‌ها، زندگی سیاسی او همراه با نخستین تجارب روزنامه‌نگاری‌اش که با نقد دستگاه اداری و حکومتی رضا شاه آغاز می‌شود، امری که برای او پیامدهای مخاطره‌انگیری را به همراه داشت؛ این پیامدها با قطع بورس تحصیلی و اخراج از آلمان آغاز می‌شود و با دستگیریش به همراه گروه موسوم به «53 نفر» خاتمه می‌یابد. دوره دوم زندگی سیاسی او بعد از شهریور 1320 است، زندگی سیاسی و روزنامه‌نگاری‌اش با حزب توده و مطبوعات وابسته به آن شروع می‌شود. او در مطبوعات حزب توده نظراتی در نقد دوران رضاشاهی مطرح می‌کند و در چارچوب برنامه‌های حزب توده به فعالیت و ارائه مقالات سیاسی می‌پردازد.

مقالات جلد دوم مربوط به بازۀ زمانی آبان 1325 تا شهریور 1330 است. در این مقالات زمینه‌‌های فکری جدایی ملکی از حزب توده بیان می‌شود. با انشعاب از حزب توده دگرگونی اساسی در نحوه تحلیل‌های سیاسی و فکری او رخ می‌دهد. ملکی از تحلیلگر حزب توده به تئوریزه‌کننده نهضت ملی شدن صنعت نفت مبدل می‌شود و در چارچوب نهضت ملی شدن صنعت نفت به نقادی تئوریک ـ سیاسی حزب توده پرداخته و با انتقادهای اساسی پایه‌ها و بنیادهای فکری و سیاسی حزب توده را به چالش می‌کشد. سلسله مقالات «برخورد آراء و عقاید» از جمله موارد آن تحلیل‌های انتقادی است.

مجلد سوم از مجموعه مقالات بین شهریور 1330 تا آبان 1331 نگاشته شده است. ملکی مقالات تئوریک زیادی در این دوره منتشر کرد و چون به ضرورت وجود یک حزب پیشرو در چارچوب اهداف نهضت ملی شدن نفت پی برده بود حزب زحمتکشان را به همراه یکی از رهبران نهضت ملی پایه‌گذاری کرد و بدین طریق یکه‌تازی حزب توده را در عرصه‌های سیاسی ـ اجتماعی به چالش کشید. او مقالات و مطالب زیادی در چارچوب نظرات حزب زحمتکشان ارائه داد که در دو محور اساسی قابل تمییز‌‌اند: به چالش کشیدن و نقد حزب توده و ارائه راهکارها برای جبهه ملی و نهضت ملی برای حل و فصل معضلات مبتلا به نهضت ملی‌شدن صنعت نفت است.

مقالات جلد چهارم از آبان 1331 آغاز و آذر 1335 به پایان می‌رسد. ملکی مقالات خود را در این دوره بعد از جدایی از دکتر بقایی در چارچوب حزب زحمتکشان نیروی سوم ارائه داد. در این دوره زمانی او علاوه بر مبارزه تئوریک و سیاسی با حزب توده به نقد برخی رهبران جدا شده از نهضت ملی شدن نفت که مخالف دکتر مصدق بودند می‌پردازد. او همچنین با روشی خاص علاوه بر ارائه مقالات متعدد در حمایت از دکتر مصدق در تقابل با دربار، حزب توده و مخالفان جدا شده از نهضت ملی، به نقد دکتر مصدق و سیاست‌های ناکارآمد او در تداوم نهضت ملی‌شدن نفت پرداخته و بعد از کودتای 28 مرداد و شکست دکتر مصدق؛ رهبران جبهه ملی و دکتر مصدق را به علت به ناکامی کشاندن اهداف نهضت ملی شدن صنعت نفت مورد انتقاد قرار می‌دهد.

مقالات جلد پنجم مربوط به دوران بعد از کودتای 28 مرداد 1332 است. بین آذر 1335 تا تیر 1346 تحولاتی مانند حوادث مربوط به احیای جبهه ملی دوم و سوم و تشکیل جامعه سوسیالیست‌ها به وقوع می‌پیوندد. ملکی سعی می‌کند با توجه به شکست نهضت ملی و سرخوردگی در بین نیروهای سیاسی و اشتیاق جامعه به اصلاحات عمیق سیاسی، اقتصادی و اجتماعی به ارائه نظرات و مقالات خود بپردازد. او با تشکیل جامعه سوسیالیست‌ها می‌خواست در جبهه ملی دوم به تداوم اهداف سیاسی خود در چارچوب نهضت ملی ایران دست یابد. مخالفت اعضای جبهه ملی دوم با او این روند را به ناکامی کشاند، ولی او در مواجهه با تحولاتی مانند اصلاحات اراضی و انقلاب سفید منفعل نبود و فعالانه به نقد و بررسی آن پرداخت و راهکارهای متعدد برای بهتر شدن اصلاحات ارائه داد. او همچنین با توجه به سرخوردگی در بین نیروهای سیاسی چپ و گرایش این گروه‌ها به الگوهای سوسیالیستی چین و غیره این گرایش را به نقد کشید و راهکار جدیدی را ارائه داد که مورد توجه قرار نگرفت.