معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

برای درک آنچه فرهنگ هندو ـ فارسی می‌خوانیم، نخست بایستی فهم اولیه‌ای از تمدن ایرانی ـ اسلامی داشت. پژوهشگران اسلام هندی همچون، ریچارد ایتن و فرانسیس رابینسن ریشه‌های این تمدن را به گونه‌ای می‌کاوند که هند شامل بخشی از گسترۀ جهان فرهنگی آن محسوب می‌شود. فرهنگ ایرانی ـ اسلامی دومین حوزۀ اتصالی مهم فرهنگی جهان اسلام را پس از فرهنگ عربی ـ اسلامی شکل می‌داد. رابینسن می‌گوید فرهنگ عربی ـ اسلامی در طول گستره‌های زمانی خود شامل اسپانیا، شمالِ افریقا، هلال خصیب، شبه‌جزیرۀ عربستان و جنوب شرق آسیا می‌شد؛ در حالی که بخش ایرانی ـ اسلامی آن مسلمانانِ آسیا را، از دریای اژه و فرات در غرب تا سین‌کیانگ و خلیج‌ بنگال در شرق، از استپپ‌های روسیه در شمال تا اقیانوس هند در جنوبف دربر می‌گرفت. در این حوزۀ تمدنی، زبان فارسی جزء محوری آن بوده و تاریخی طولانی در شبه‌قارۀ هند دارد. سانجی سُبراهمانیام بر این نکتۀ ابرازشده از سوی بسیاری از پژوهشگران صحه می‌گذارد که همجوشی فرهنگ هند و ایرانی ـ اسلامی و مراوده‌های اجتماعی بین مسلمانان و هندوها منجر به پدیداری فرهنگی ترکیبی شده است.

فرهنگ فارسی در هند، یا به عبارتی شناخته‌شده‌تر فرهنگ هندوفارسی، طی چندین سده گسترش یافت. در تحول آن مورخان دست‌کم چهار مرحلۀ متمایز قائلند. مرحلۀ نخست با رسیدن غزنویان به پنجاب در سدۀ یازدهم میلادی آغاز می‌شود، هنگامی که فرهنگ فارسی میراث فراگیری در بخارای سامانیان بر جای نهاد. مرحلۀ دوم با استقرار سلاطین ترک (1206 ـ 1526) در دهلی در دهه‌های نخست سدۀ سیزدهم میلادی آغاز می‌شود. مرحلۀ سوم فرهنگ هندوفارسی در دورۀ تیموریان هند تداوم یافت. مرحلۀ چهارم فرهنگ هندوفارسی اواخر دورۀ تیموریان و آغاز دورۀ استعماری را دربر می‌گیرد.

در این کتاب، آثار چاپ‌شدۀ فارسی در یک بازه زمانی تقریباً صدسالۀ تغییرات اجتماعی و سیاسی شبه قاره هند، بررسی شده است؛ دوره‌ای از انتقال و دگرگونی‌های مداوم که در تاریخ چاپ فارسی بازتاب می‌یابد. پرسش اصلی معطوف به این موضوع است که با ورود چاپ به شبه‌قارۀ هند، در حالی که زبان‌های بومی مانند اردو خودشان را با فناوری جدید چاپ منطبق می‌کردند، سرنوشت زبان فارسی چگونه رقم خورد. این موضوع ذیل مباحث گفتمان استعمارطلبی زبانی، فرهنگ چاپ فارسی و تغییرات زبانی ناشی از چاپ به منزلۀ ابزار اندیشۀ مدرن واکاوی می‌شود. نویسنده این کتاب خود دانش‌آموختۀ دکتری در دهلی است و در نگارش این اثر نه تنها به منابع مهمی در هند دسترسی داشته بلکه شرایط فرهنگی و اجتماعی حاکم بر جامعه هند را نیز از نزدیک درک کرده است.

این کتاب در سه بخش گردآوری شده است. فرضیه اصلی بخش نخست کتاب بر آن است که گفتمان استعماری یعنی آنچه استعمارگران دربارۀ سیاست و مقاصدشان نوشته و تصریح کرده‌اند، با زبان آموزشی در مقیاس وسیع‌تری از گفتمان استعماری و با روش‌های حکومت استعماری، درهم آمیخته‌اند. بدین منظور، استعمارطلبی زبانی در جهت عرضۀ بینشی خاص در راهیابی به نوع عملکرد استعمارگران اهمیت بسیار دارد و علاوه بر آن، پرتو وسیع‌تری بر اقدامات استعمار می‌افکند. در این زمینه فصل دوم کتاب به روند شکل‌گیری سیاست زبان آموزشی کمپانی بریتانیایی در بافتار سیاست زبانی کمپانی و گفتمان مزبور می‌پردازد. این فصل روندی را که به موجب آن زبان اردو جایگزین فارسی در جایگاه زبانِ آموزشی و شغلی و ارتباطی شد توصیف می‌کند.

بریتانیایی‌ها روابط میانجی متنوع جدیدی برقرار کردند، طرف‌های صحبت آنان در بخش زیادی ذیل مقامات مالیاتی، قضاوت عالی و مقامات نظمیه‌ای بودند که نظام حکومت‌داری تیموری و امیرنشینان را به ارث بردند. افزون بر مسائل مالیاتی و حقوقی، آنان بسیار مشتاق دستیابی دانش مورد نیاز در خصوص تاریخ طبیعی و دیرینه، رسوم محلی، رژیم غذایی و شرایط عمومی حیات بودند. طبیعتاً آنها در جستجوی مطلعان و طرف‌های صحبت یعنی همکاران هندی بودند، کسانی که با پس‌زمینه‌های برهمنی در دانش سانسکریت مهارت داشتند، مولوی‌ها و منشیان فارسی‌دان بودند. در این مقطع با ورود چاپ به شبه‌قاره، شکل‌دهی و گسترش و توزیع «دانش استعماری» تسهیل می‌شود. نخستین زمزمه‌های «فرهنگ چاپ فارسی» در شکل آغازین آن شروع می‌شود که بخش دوم کتاب را تشکیل می‌دهد. در این بخش، به تفصیل سیر تاریخی فرهنگ چاپ فارسی را در چندین فصل بیان کرده است. در فصل سوم مشخصاً به چاپ فارسی تحت فعالیت‌های کمپانی بریتانیایی هند شرقی، با ارجاع به کتب فارسی چاپ شده بین سال‌های 1780 تا 1800 که برای شکل‌دهی تولید «دانش استعماری» در جهت استیلاء و یکپارچگی سیاسی مورد استفاده قرا می‌گرفت می‌پردازد. در فصل چهارم با جزئیات به بررسی گونۀ چاپ متون درسی فارسی، که از اهمیت بالایی برای بخشی از صنعت چاپ کتاب فارسی داشت، پرداخته شده و همچنین ناشران و نظام حمایتی آن مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل پنجم کتاب به بررسی آغاز انتقال سنت اخبارات در انتشار روزنامه‌های فارسی، به‌خصوص در بنگال پرداخته شده و پس از آن، پدیداری تجاری‌سازی چاپ کتاب‌های فارسی را در مناطق شمالی هند توصیف کرده است. و در ادامه در مورد چگونگی گسترش چاپ سنگی در سراسر شمال هند نشان داده شده است. و همچنین در این فصل توضیح داده شده که چگونه چاپ تجاری بازار کتاب‌های فارسی در شمال هند در سطح بسیار گسترده‌ای جایگزین نظام حمایتی مراحل آغازین خود شد.

از زمان حضور استعمار بریتانیایی در هند، به‌خصوص از سدۀ نوزدهم، تضعیف جایگاه رسمی زبان فارسی در شبه‌قارۀ هند، به‌تدریج روند آشکاری به خود می‌گیرد. در این میان اما، اعتبار و اهمیت فارسی به عنوان زبان نوشتاری در حوزه‌های مختلف ادبی و دینی، به‌خصوص در میان نخبگان هندی توانست به حیات خود در سدۀ نوزدهم ادامه دهد. یا ورود چاپ به شبه قاره و درک قدرت ابزاری آن از سوی علمای دینی مسلمان، به استفادۀ هر چه بیشتر آن و تأسیس چاپ‌خانه‌ها به‌خصوص در نیمۀ شمالی شبه‌قاره انجامید امکان دسترسی علما به مخاطبان بیشتر، که حال به‌واسطۀ چاپ امکان‌پذیر شده بود، آنان را به سمت «زبان مردم» (اردو) سوق داد. در فصل 6 کتاب این چرخش زبانی را واکاوی می‌کند چرخشی که در نهایت به تضعیف جایگاه زبان فارسی در برابر گسترش زبان اردو ـ که رفته رفته خود را به عنوان هویت دینی ـ زبانی جدید مسلمانان شبه‌قاره تقویت می‌کرد ـ پایان پذیرفت.

تغییرات فرهنگی ناشی از چاپ، به منزلۀ ابزار اندیشۀ دنیای مدرن، که برآیند آگاهی جدیدی از بافتار اجتماعی حاصل از کنش خواندن منجر می‌شود، در مورد مطالعاتی سره‌خواهی‌نویسی فارسی در فصل هفتم مورد بررسی قرار گرفته است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

بخش نخسیت: استعمارطلبی زبانی

فصل ا: سیاست زبانی کمپانی هند شرقی در رویارویی با زبان فارسی

فصل 2: سیاست زبان آموزشی بریتانیا در به حاشیه راندن فارسی

بخش دوم: فرهنگ چاپ فارسی

فصل 3: چاپ فارسی و شکل‌گیری «دانش استعماری»

فصل 4: چاپ آموزشی ـ تحصیلی فارسی و رویکرد هیئت‌های تبلیغی مسیحی

فصل 5: تجاری‌سازی چاپ فارسی

بخش سوم: دگرگونی‌های زبان

فصل 6: جایگاه زبان و چاپ متون دینی فارسی؛ و خیزش اردو

فصل 7: فرهنگ‌نامه‌نویسی و مباحث پارسی‌نگاری

جمع‌بندی

ضمائم

منابع و مأخذ

نمایه واژگانی