معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

خوشبختانه در سایه کتاب «چهار عنصر» که زندگی‌نامه بیدل به قلم خود اوست و آثار برجای مانده از شاگردان و معاصران و هم‌روزگاران او چون سفینۀ خوشگو، مجمع‌النّفاس، بهارستان سخن، خزانۀ عامره و ... تصویر نسبتاً روشنی از ایام حیات بیدل و فراز و فرودهای زندگی او می‌توان ارایه داد. شرح احوال و آثار او، برخلاف احوال و آثار بزرگان ادب فارسی، کمتر در میان افسانه‌ها افسانه‌پردازان و اقوال پراکنده و گاه بدون سند تذکره‌‌نویسان، دست‌خوش جعل و تحریف شده است.

نام بیدل، همان‌گونه که خود تصریح می‌کند، ابوالمعانی عبدالقادر بیدل است. وی از خانواده‌ای ورارودانی است که از شهر بخارا به هند کوچیدند. نام قبیله او را ارلاس، ارلات و برلاس نوشته‌اند. کتاب بیدل‌شناسی پس از نقل اقوال مختلف دربارۀ نژاد او می‌نویسد: «پس قبیله ارلاس گرچه شهرت کمتر دارد قبیله ایست که بیدل به آن تعلق داشته است». تاریخ تولد او را «محیط آبروی سیادت میرزا ابوالقاسم تزمذی»، «فیض قدس» و «انتخاب» تعیین می‌کند که سال 1054 هـ از این دو کلمه، استخراج می‌شود.

آثار بیدل، در قالب نظم و نثر، تنوع بسیار دارد. در این ویژگی او با سعدی، قابل مقایسه است. غزل، مثنوی، رباعی، قصیده، ترکیب‌بند، ترجیع‌بند، مخمس، قطعه، قالب‌های شعری دیوان او هستند. گاه در برخی از این قالب‌ها، چون رباعی و غزل، نوآوری‌هایی دارد. در حوزۀ نثر نیز کتاب چهار عنصر، رقعات و نکات را به نگارش درآورده است.

جنبه‌های زبانی، موسیقیایی و خیالی غزلیات بیدل نیز برجستگی ویژه دارد و سبک خاص بیدل، در گرو این ویژگی‌هاست. در میان آثار منظوم بیدل از نظر تعداد ابیات، مثنوی‌ها بعد از غزل‌ها، در جایگاه دوم قرار دارند و به ترتیب زمان سرایش، عبارتند از: محیط اعظم، طلسم حیرت، طور معرفت، عرفان. علاوه بر مثنوی‌های یادشده، چند مثنوی کوتاه نیز در کارنامه شعری بیدل وجود دارد. مثنوی‌هایی چون فرس‌نامه، صفت شمشیر، کیمیا از این دسته‌اند.

این کتاب تلاشی است برای همگامی و همراهی با جریان خجسته بیدل‌گرایی و بیدل‌پژوهی در ادبیات امروز ایران. جریان مبارکی که با قوت و قدرت، جاپایی در شعر و ادبیات امروز ایران باز کرده و چونان چشمه‌ساری زلال با خنکای گوارایش، بر روی نوگرایان و نوجویان شعر معاصر آغوش گشاده است. اگر چه نگاهی به پیشینۀ بیدل‌پژوهی در گذشته‌هایی نه چندان دور، آه از نهاد دوست‌داران شعر فارسی برمی‌آورد؛ اما بیدل و شعر او در پژوهش‌های ادبی امروز ایران چندان غریب نیست و بیدل‌پژوهی نویدبخش دورنمایی امیدبخش است. شاعران و پژوهندگان امروز بیش از پیش به عظمت و جایگاه بلند بیدل در میان هندی‌تباران فارسی‌‌گوی و فارسی‌نویس پی برده و مشتاقانه خواهان ورود به دنیای پررمز و راز ذهن و زبان اویند. از آنجا که ورود به دنیای رازناک این شاعر گرانسنگ، بی‌پیشینه‌ای آسان نیست؛ نگارنده کوشیده است در این کتاب، راه ورود به دنیای شاعری و نویسندگی بیدل را برای دوست‌داران شعر و ادب فارسی هموار سازد.

این کتاب در سه بخش اصلی تدوین شده است. بخش اول مقدمه‌ای است در چهار عنوان: زندگی بیدل، آثار بیدل، سبک بیدل و یک سبک و دو اوج. در عنوان نخست با تکیه بر آثار بیدل به ویژه چهار عنصر او و منابعی که از معاصران، شاگردان و دوستداران او بر جای مانده، تصویر نسبتاً جامعی از فراز و فرودهای زندگی هفتادونه ساله او ارائه شده است. در عنوان دوم تمامی آثار منظوم و منثور بیدل، معرفی شده و خلاصه‌ای از هریک عرضه شده است. خواننده با مطالعه این بخش، تصویر کاملی از آثار بیدل به دست می‌آورد. در عنوان سوم به معرفی ویژگی‌های شاخص سبکی آثار بیدل پرداخته شده و ویژگی‌های شخصی‌تر آثار بیدل معرفی شده است. عنوان چهارم به مقایسه بیدل و صائب، دو قلّه باشکوه سبک هندی، اختصاص یافته و ویژگی‌های مشترک و عناصر تمایزبخش آثار آنها نقد و تحلیل شده است.

بخش دوم کتاب، برگزیده‌ای از غزلیات بیدل است. برگزیده‌ای که محصول مطالعۀ چندباره غزلیات اوست و می‌تواند از سبک شعری، اندیشه‌ها و سایر ویژگی‌های غزل‌های بیدل و آثار او آینگی کند. گزینش غزلیات از روی کلیات بیدل، چاپ بهداروند و عباسی داکانی انجام شده است و با مقابلۀ آن با چاپ خسته و خلیلی و ویرایش سرور مولایی، برخی از موارد اختلافی در پاورقی آمده است. در پاورقی‌‌‌‌‌‌ها، «خ» نشانه چاپ خسته و خلیلی؛ «س» نشانه ویرایش سرور مولایی و «ب» نشانۀ چاپ بهداروند و عباسی داکانی است.

بخش سوم و پایانی کتاب، شرح و تحلیل غزلیات برگزیده است. در این بخش، غزلیات بیدل با توجه به سایر آثار، منظومۀ فکری، سبک اشعار بیدل و ظرافت‌های بیانی و هنری غزلیات او شرح شده و سرانجام معنای روان هر بیت آمده است. غزلیات منتخب به صورت کامل آورده شده و هیچ بیتی از آنها حذف نشده است. در شرح غزلیات به گونه‌ای به تحلیل ابیات پرداخته شده که خواننده بتواند با مطالعۀ آن، تصویری از اندیشه، سبک اشعار، شیوۀ بیان و سایر ویژگی‌های آثار بیدل به دست آورد و از این طریق، خود بتواند به مطالعۀ سایر آثار بیدل بپردازد.

فهرست مطالب کتاب:

1. مقدمه: شرح احوال، آثار و شیوۀ شاعری و نویسندگی بیدل

2. برگزیدۀ غزلیات بیدل

3. شرح و تحلیل برگزیدۀ غزلیات بیدل

فهرست‌ها