معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب به منظور تشریح و تفسیر تأملات پیچیدۀ مارسل پروست در شاهکارش «رمان در جستجوی زمان از دست رفته» تنظیم شده است.

مارسل پروست خالق حماسۀ مدرن است و رمان جستجو سیر و سلوک انسان مدرن. این سیروسلوک در دنیایی به وقوع می‌پیوندد که هنجارهای متافیزیکی آن به کلی برهم‌ریخته، ازل و ابد جابجا شده و انسان سرگشته در آن حقیقت مطلق را می‌جوید. مسیر کاوش انسان پروستی اما جادۀ عرفان سنتی نیست، در اینجا هنر جانشین عرفان می‌شود و بر اریکۀ الوهیت جلوس می‌کند. مقصد جستجو، وصول به بی‌زمانی مطلق است و این مقصود به یمن تعمق در جوهرۀ هنر حاصل می‌شود.

تعمق در روان آدمی، کاوش تأثرات و احساسات و ادراکات با جاری‌کردن مفهوم زمان در اعماق آنها، پرداخت تصاویر رؤیا و جهان ناخودآگاه و ترسیم دنیایی غریب و اسرارآمیز همه و همه دست آخر در خدمت جستجوی جوهرند. جوهر مکنون در زندگی که به باور پروست تنها هنر از عهدۀ عیان ساختنش برمی‌آید.

در شرح عظمت رمان جستجو، همین بس که ادموند وایت، محقق آمریکایی، به نویسندگان جوان هشدار می‌دهد که از تأثیر فاجعه‌بار مطالعۀ پروست غافل نباشید که شیوۀ نامتعارفش به طرز خطرناکی مسری است و عمق نفوذش می‌تواند موجد شبهۀ ختم رمان باشد. در تأیید تأثیر غافل‌گیرکنندۀ پروست، اندرو هولرن، نویسندۀ جوان آمریکایی، هشت سال پیش از نگارش مهم‌ترین رمان خود، به یکی از دوستانش نوشت: «رابرت نمی‌دانی چه اتفاقاتی افتاده: یکی اینکه بلاخره کتاب در جستجوی زمان از دست رفته را تا آخر خواندم ـ این تصور که جویس رمان را به حد کمال رسانده کاملاً باطل است؛ پروست است که در کار رمان‌نویسی حجت را تمام کرده، با رمانی چنان کامل و چنان باعظمت که مانده‌ام از این پس چه خاکی می‌توان بر سر ریخت؟» حتی نویسندۀ بزرگی چون والتر بنیامین، که مترجم رمان جستجو به زبان آلمانی بود، به آدورنوی فیلسوف می‌نویسد که دیگر یک کلام بیش از آنچه برای کار ترجمه‌ای ضرورت دارد از پروست نخواهد خواهد، از بیم آنکه سخت معتادش شود و این اعتیاد سرچشمۀ خلاقیتش را بخشکاند.

ایو تادیه، پروست‌شناس فرانسوی که کتاب‌های متعددی در تشریح وجوه گوناگون شخصیت ادبی پروست و تحلیل آثارش به‌رشتۀ تحریر درآورده است، مارسل پروست را بزرگ‌ترین نویسندۀ فرانسه لقب می‌دهد و او را هم‌ردیف سروانتس در اسپانیا، دانته در ایتالیا و گوته در آلمان می‌داند.

پروست با تمهیدات منحصربه‌فردی که می‌اندیشد، می‌کوشد خواننده را در جریان آفرینش اثر سهیم سازد و او را به درون دنیایی فراخواند که نه دنیای نویسنده، بلکه در حقیقت دنیای درونی خود اوست. با این توضیح فقط راوی نیست که مسیر سیر و سلوک خویش را می‌پیماید، بلکه هر خواننده‌ای که عزم خواندن کند، از همان آغاز در برابر این پرسش قرار می‌گیرد که آیا از پس طی طریقی چنین طولانی و ریاضت‌وار برمی‌آید؟ این مسیر، مسیر سیر و سلوک اوست با خان‌های بسیارش و با سرخوردگی‌ها و رنجش‌ها و اضطراب‌هایی که در کمین است. اینکه از میان بی‌شمار شیفتگان بر حق پروست، کمتر کسی از شکیبایی لازم برای خواندن هفت مجلد پرطول و تفصیل برخوردار بوده، تأمل‌برانگیز است؛ شاهکار نویسنده‌ای که آوازۀ کرکنندۀ نامش بر کسی پوشیده نیست و سخنان قصارش ورد زبان هر فرانسوی ژرف‌اندیشی است. چه بسیارند خوانندگانی که پس از خواندن مجلد طرف خانۀ سوان، در همان منزل اول، از ادامۀ مسیر بازمانده‌اند. خوانندۀ جستجو، مخاطب صرف نیست؛ همچنانکه رمان جستجو، داستان صرف نیست، برای خواندنش باید پاشنه‌ها را ورکشید و ملالت‌های مسیر تلمذ را به جان خرید و رهسپار سیر و سلوکی زاهدانه به نقصد حقیقت شد. آری، تنها در این صورت می‌توان جستجوی توانفرسای «زمان از دست رفته» را تا منزل آخر تاب آورد.

ژیل دلوز که مؤکدانه هدف رمان را سیر و سلوک می‌داند، معتقد است که مقصود راوی در مسیر تلمذش از طریق نشانه‌ها حاصل می‌شود، زیرا به زعم وی «هر آنچه چیزی بیاموزد، نشانه‌ای از خود ساطع می‌کند. هر فعل آموزش، تعبیر نشانه‌ها یا هیروگلیف‌هاست». نشانه‌هایی که دلوز بر می‌شمارد بر چهار نوع‌اند: نشانه‌های محفلی اشرافیت که اغلب توخالی‌اند؛ نشانه‌های عشق که سقوط در زندگی دوزخی و دروغین‌اند؛ نشانه‌های کیفیات محسوس که گویی سوای آنچه نشان می‌دهند، روح چیز دیگری را در درون خود محبوس دارند و نشانه‌های هنر که غنی‌ترین نشانه‌ها و دگرگون‌کنندۀ دیگر نشانه‌ها هستند. هنر حامل حقیقت است، چون در آنجا معنا و نشانه یکی می‌شود.

لقب برجسته‌ترین نویسندۀ قرن بیستم فقط حاصل محتوای نوآورانه‌ای نیست که به اختصار به برخی از آنها اشاره کردیم، سبک درخشان نویسندۀ جستجو نیز وجه عمدۀ کار نویسندگی اوست. مسئلۀ سبک نگارش برای پروست چنان اهمیتی دارد که معتقد است تنها شیوۀ زیبای نگارش قادر است جوهر فوق زمانی و حقیقت کلی و ضروری را به بیان درآورد. رمان «در جستجوی زمان از دست رفته» از معدود آثاری است که محتوایش در حقیقت همان صورت اثر است.

پروست زمانی دست به نگارش زمان جستجو می‌زند که با به آزمون گذاشتن شیوه‌ها و رویه‌های مختلف در تجارب و آثار پیشینش، به سبک و سیاقی منسجم و پرورده دست می یابد. او از سویی انبان پُر و پیمانی از مواد و ذخایر مورد نیازش فراهم می‌آورد و از سوی دیگر توانایی نویسندگی‌اش را بارها در محک تجربه می‌گذارد و در حد کمال پرورشش می‌دهد تا از پس نگارش رمانی برآید که همه‌عصر در ذهنش حضور مدام داشته است. به بیان دیگر تمامی کتاب‌هایی که پروست بیش از جستجو به نگارش درآورد، که برخی ناقص‌اند و هیچ‌یک به انتشار درنیامدند ـ به استثنای «خوشی‌ها و روزها» که در اوان جوانی نویسنده با مقدمه‌ای از آناتول فرانس به چاپ رسید ـ در حقیقت مواد و مصالح کارگاه ذهنی پروست را تأمین می‌کنند تا معمار جستجو، بنای کاتدرال شکوهمندش را با سوار کردن آنها برافرازد.

مارسل پروست به گواهی هفت جلد کتابش و به اعتراف مهم‌ترین نویسندگان و منتقدان، طنزپردازی چیره‌دست، همقدوقامت طنز‌نویس قهاری چون مولیر است. بسیاری او را، شاید به سبب سبک زندگی و تعلق خاطرش به زیبایی، شخصیتی «اسنوب» تصور کرده‌اند، ولی شوخ‌طبعانه‌ترین طنز‌پردازی‌های او در سطوری آمده که رفتار و گفتار و احوال اشرف و طبقۀ متمولِ اسنوب را با لحنی شیطنت‌آمیز به مصحکه گرفته است. هیچ شاهزاده و شاهدخت و شهریاری از نیش قلم طناز و موشکافش در امان نمانده است؛ از تقلید لجهۀ فلان خانم نوکیسه و در رفتن فک بزرگ‌بانویی هنگام خندیدن، تا نحوۀ دست دادن سلحشورانه و جنگاورانۀ خاندانی اشرافی، از دهن‌بینی مضحک و سطحی‌نگری یکی از به‌اصطلاح هنردوستان سینه‌چاک، تا اهمیت حیاتی دعوت برخی شخصیت‌های پرآوازه به هر قیمتی برای بالابردن شأن میهمانی، هیچ‌گاه پروست در یافتن بهانه و مجالی که محتوای عمیق و جدّی رمانش را با مایه‌هایی از طنزی ظریف و زبردستانه بیاراید، درنمانده است.

شاهکار مارسل پروست، آمیزۀ عجیبی است از ویژگی‌هایی که به راستی متعارض و امتزاج‌ناپذیر می‌نمایند. شاید قیاس چنین رمان نامتعارفی با هر اثر دیگری ناموجه و غیرضروری باشد. اما تشابه سبک نوشتاری و زاویۀ دید او، به‌اضافۀ ملاحظاتی که خود وی در مواردی اذعان داشته، مسئلۀ قیاس را به میان می‌کشد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

فصل اول: مارسل پروست پیش از آفرینش رمان در جستجوی زمان از دست رفته

فصل دوم: خواب ـ خاطره

فصل سوم: روان‌شناسی در فضا، حلقۀ من ـ زمان ت مکان

فصل چهامر: جستجو: حکایت یک سیر و سلوک

فصل پنجم: هنر و جوهر

فصل ششم: زمان بازیافته

فهرست منابع

نمایه

تصاویر