معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

زبان بلوچی یکی از زبان‌های گروه ایرانی کنونی است و به همراه زبان فارسی، کردی، پشتو و آسی مهم‌ترین زبان‌های ایرانی نوین را تشکیل می‌دهند. این زبان در شرق ایران و در سرزمینی که سه کشور همسایه ایران و پاکستان و افغانستان را از نظر جغرافیایی به هم پیوند می‌دهد، تکلم می‌شود. زبان بلوچی خود دارای چند گویش است و برخی از گویش‌ها نیز دارای چند لهجه هستند، گویش‌های مهم در بلوچستان ایران عبارتند از: مکرانی، سرحدی، سراوانی، کاروانی، که گویشوران آنها نسبت به گویش‌های دیگر مانند فنوجی، لاشاری، کتیچی و ... بیشتر هستند.

در بلوچستان پاکستان نیز چند گویش وجود دارد که مهم‌ترین آنها عبارتند از مکرانی، رخشانی و گویش شمالی یا شرقی و چند گویش دیگر. گویش شرقی در شمال یا شرق بلوچستان پاکستان رواج دارد. اختلاف بین برخی از گویش‌های بلوچی گاهی به جایی می‌رسد که فهمیدن سخنان یک گویش برای گویشوران گویش دیگر که با آن آشنایی نداشته باشند، دشوار می‌گردد؛ برای مثال برخی از واج‌هایی که در گویش شرقی تلفظ می‌شوند، در گویش جنوبی یا مکرانی وجود ندارند، مثلاً در گویش شرقی حتی واج‌هایی مانند «ث th» هنوز کاربرد دارد.

از نظر ساخت واژگان، زبان بلوچی زبانی ترکیبی است و در زمینۀ اشتقاق واژگان جدید می‌تواند یک زبان زایا و فعال باشد، همچنین این زبان در بعضی موارد، مقدار بیشتری از خصوصیات آوایی، واژگانی و دستوری زبان‌های ایرانی قدیم را نسبت به دیگر زبان‌های ایرانی نو، مانند فارسی نو، حفظ کرده است.

زبان بلوچی، از گذشته‌های دور، تحت تأثیر زبان فارسی بوده است. میزان واژه‌های فارسی در بلوچی گذشته و معاصر، ژرفای این تاثیرپذیری را نشان می‌دهد. این ارتباط واژگانی فقط به فارسی معاصر محدود نیست؛ بلکه صدها واژۀ مشترک میان بلوچی و فارسی دری وجود دارد، که بسیاری از آنها، در فارسی کنونی فراموش گشته‌اند و جای آنها را واژه‌های بیگانه گرفته است، ولی در زبان و ادب بلوچی، همچنان کاربرد دارند. بنابراین زبان و ادب بلوچی، گنجینه‌ای بزرگ از واژه‌های فراموش گشتۀ فارسی نیز هست. از آنجا که بسیاری از این واژه‌ها نمونه‌های اندکی در فارسی دارند شاید از نظر معنی و مفهوم به گونه‌ای که باید، روشن نباشند، در این مورد واژه‌های بلوچی می‌توانند راهنمای بجا و شایسته‌ای باشند.

بلوچ ادبیات پرباری دارند، قدمت متون نظم آنها به چند سده پیش برمی‌گردد، اگر چه عمدۀ این متون شفاهی بوده‌اند، اما بخش قابل توجهی از آن‌ها را پژوهشگران معاصر گردآوری و به چاپ رسانده‌اند، با بررسی دقیق این متون می‌توان به نتایجی دربارۀ ساختار این زبان و تحول زمانی آن پی برد.

نگارنده کار گردآوری لغت را از سال 1368 هم‌زمان با معلمی در روستا آغاز کرده است. این فرهنگ، نخستین فرهنگ بلوچی ـ فارسی است که چاپ و منتشر می‌گردد و اساس آن بر مبنای گویش غربی و مکرانی است، این گویش در میان گویش‌های بلوچی به نوعی معیار به شمار می‌آید، بیشترین کتاب‌ها و نشریات این گویش چاپ و منتشر می‌گردد. البته با اینکه گویش غربی یا مکرانی، اساس این اثر را تشکیل می‌دهد، نگارنده از گویش‌های دیگر هم غافل نمانده است و تا حد امکان به بسیاری از واژه‌های گویش‌های سرحدی، کاروانی، فنوجی، کُتیچی، سراوانی، لاشاری توجه کرده و در جلو واژه‌های مربوط با علامتی مشخص، وابستگی واژه را به هر کدام از این گویش‌ه‌ها مشخص کرده است. گویش شرقی بلوچی، نیز یکی از دو گویش مهم بلوچی است که از نظر آوایی با گویش بلوچی غربی اختلافات فراوان دارد، این گویش در مناطق شمالی بلوچستان پاکستان گویشور زیاد دارد و در کتابت نیز به کار می‌رود و کتاب‌های زیادی به این گویش به چاپ رسیده است. نگارنده در این فرهنگ تا حد امکان بسیاری از واژه‌های این گویش که با معادل غربی خود اختلافات آوایی دارند، را با ذکر منبع در متن یا در پاورقی‌ها ذکر کرده است تا به کار زبانشناسان و علاقه‌مندان بیاید.

رسم‌الخط به کار رفته در این فرهنگ بر مبنای رسم‌الخط سیدهاشمی با تغییراتی بسیار جزئی است. شادروان سیدظهورشاه هاشمی، ادیب و زبان‌شناس معاصر، برای بهتر خوانده شده آواهای بلوچی با آمیخته‌ای از خطوط فارسی و اردو و افزوده‌هایی این رسم‌الخط را بنیاد گذاشت که مورد قبول قریب به اتفاق نویسندگان و علاقه‌مندان زبان بلوچی قرار گرفته است، اگر چه به طور یکسان از آن پیروی نمی‌کنند.

ترکیب واژه‌ها در این فرهنگ براساس الفبای بلوچی رسم‌الخط سیدهاشمی است، این الفبا همچنان که گفتیم آمیخته‌ای از الفبای فارسی و اردو است، اما با این تفاوت که واج‌هایی که در بلوچی غربی تلفظ نمی‌شوند از آن حذف هستند و چند نشانه هم بدان افزوده شده است. حذفیات شامل همۀ حروف عربی دخیل در فارسی و بلوچی (ص، ض، ذ، ط، ظ، غ، ق، ث، ح) و حروف «غ، ف، خ» فارسی است. اگر در واژه‌ای یکی از این حروف باشد، مطابق آنچه در بلوچی تلفظ می‌شود به نگارش درمی‌آید، مانند: صابون، بلوچی: سابون.

در این فرهنگ دوزبانه، کلیۀ واژه‌ها و عبارت‌های بلوچی علاوه بر خط بلوچی، به خط لاتین نیز نگاشته شده و واژه‌هایی که معادل فارسی داشته‌اند، معادل آنها بدون توضیح ذکر شده است، اگر چنانچه واژه یا اصطلاحی در فارسی معادلی همسان و هم‌معنی نداشته است، توضیح داده شده است تا معنی آن روشن گردد. بسیاری از واژه‌ها و اصطلاحات، همراه با مثال هستند، برای جلوگیری از افزایش حجم کتاب و در نتیجه دشواری و هزینه بر بودن چاپ، از آوردن مثال برای همۀ واژه‌ها پرهیز شده است.

پرداختن به بحث اشتقاق و ریشه‌یابی در کتاب مدنظر نبوده است، نگارنده اگر چه در این زمینه پژوهش‌های نسبتاً زیادی انجام داده است و بسیاری از واژه‌های بلوچی را ریشه‌یابی و معادل آنها را از برخی از زبان‌های دیگر و گویش‌های ایرانی جُسته است. اما به خاطر پرهیز از حجیم شدن کتاب فعلا به این موضوع نپرداخته است.

این فرهنگ در دو جلد است و 7800/60 واژه و اصطلاح دارد با این حال نگارنده، مدعی نیست که کامل است و همۀ واژه‌ها را در خود جای داده است، طبیعی است که فرهنگی در این حجم، از ضعف و نقص خالی نخواهد بود، اما سعی او در حد توانایی‌اش بر این بوده که واژه یا اصطلاحی را که شنیده یا در کتاب‌ها دیده است جا نگذارد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار‌ (مقدمۀ دکتر علی‌اشرف صادقی)

مقدمه

پیشینۀ تحقیق

روش تحقیق

نشانه‌های آوانویسی

نشانه‌های اختصاری

پیشگال (پیشگفتار بلوچی)

دیباچه

جغرافیا

بلوچستان ایران

بلوچستان پاکستان

بلوچستان افغانستان

مکران

کوچ و بلوچ

بلوچ، نژاد و خاستگاه آن

پراکندگی قومی بلوچ‌ها

زبان بلوچی

برخی از ویژگی‌های زبان بلوچی

گویش‌های مهم بلوچی

گویش شرقی و گویش غربی

جدول تطبیقی نمونه‌هایی از واژه‌های دو گویش شرقی و غربی بلوچی

رابطۀ زبان بلوچی با زبان‌های باستانی ایران

بلوچی با پارسی باستان

بلوچی با پارسی میانه

رسم‌الخط زبان بلوچی

واژه‌سازی در بلوچی

برخی از نکات دستوری زبان بلوچی

مصدر

فعل و انواع آن

ضمیر و انواع آن

مضاف و مضاف‌الیه

صفت و انواع آن

متن فرهنگ

اعلام

منابع