معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

پژوهشی که در این کتاب به آن پرداخته شده پژوهشی همه‌زمانی در مورد روال تکوین افعال معین در زبان فارسی است. تأکید بر روال همه‌زمانی این پژوهش بدین معنا است که در مطالعه بر روی ساخت افعال معین زبان فارسی کوشش شده تا نقش‌ها و تا حدی ساخت صوری سازه‌های معین در نظام هم‌زمانی زبان فارسی با توجه به روال تحول در زمانی این سازه‌ها به صحنۀ کاوشی عمیق کشیده شوند. با هدف تبلور این هدف در جریان پژوهش، فصل اول تحت عنوان کلیات تحقیق آغاز شده و بیان شده که پایگاه نظری که مبنای فکری این تحقیق را تشکیل می‌دهد، رشته‌ای پیوسته از مفهوم ساخت در دستور ساختمند، دیگاه هاینه در تکوین افعال معین و نیز مدل پیشنهادی پژوهش، یعنی مدل ابعاد معین‌شدگی، است. در فصل دوم خلاصه‌ای از پیشینۀ تحقیق در دو حوزۀ مطالعات هم‌زمانی و مطالعات در زمانی ارائه گردیده است. فصل سوم نیز به ارائۀ دیدگاه‌هایی اختصاص یافت که پایگاه نظری این پژوهش را تشکیل می‌دادند. مهم‌ترین این دیدگاه‌ها، دیدگاه هاینه (1993) مبتنی بر ارائۀ مجموعه‌ای از طرحواره‌های رویداد به عنوان منابع تکوین افعال معین و اتکا بر مفاهیم استعاره و مجاز شناختی بود. از آنجا که رویکرد هاینه از صورت‌بندی شفافی در راستای تحلیل‌ نظام‌مند سازه‌های معین برخوردار نبود، مدل ابعاد معین‌شدگی متشکل از سه بعد نیرو، منبع و درجۀ معین‌شدگی پیشنهاد گردید. مدل مزبور در فصل چهارم برای تحلیل سی فعل از افعال معین در زبان فارسی به خدمت گرفته شده و بر این اساس، ابعاد معین‌شدگی هر سی فعل مورد اشاره تعیین گردید. اگر چه هدف این پژوهش توصیف و تحلیل روند تحول و ویژگی‌های واژنحوی این افعال بر مبنای الگویی نظام‌مند بوده است، اما از رهگذر این توصیف و تحلیل، نکاتی نظری به بارنشست که می‌توان به عنوان یافته‌های پژوهش مطرح نمود.

مهم‌ترین دستاورد این پژوهش را باید در ارائۀ روشی نظام‌مند در مطالعۀ سیر تحول ساخت فعل معین در زبان فارسی دانست؛ روشی که براساس آن می‌توان افعال معین را از سه منظر مختلف ولی مرتبط مورد کاوش قرار داد: نقش دستوری افعال در نظام هم‌زمانی زبان، منبع پیدایش افعال براساس ایدۀ کلی در چارچوب دستوری‌شدگی مبنی بر تشکیل درزمانی واحدهای دستوری از واحدهای واژگانی و تغییرات صوری هم‌زمانی آن بر پایۀ فرآیند مقوله‌زدایی. این روش برای سی فعل معین استخراج شده از داده‌های این تحقیق به خدمت گرفته شده است. با این حال نگارندگان این کتاب بر این اعتقادند که مدل مزبور این توانایی را دارد تا در تحلیل دیگر افعال معین زبان فارسی به کار گرفته شود؛ چه افعالی که هم‌اینک در نظام فارسی وجود دارند و چه آنهایی که پس از این پا به عرصۀ وجود خواهند گذارد. اگر چه روش مذکور در این کتاب تنها برای افعال معین زبان فارسی ارائه شده است اما چنین مدل منظمی برای سازه‌های معین دیگر زبان‌های دنیا نیز کارآمد است.

علاوه بر این یافتۀ کلی، این پژوهش برای اولین بار موفق به ارائۀ تحلیل در مورد بازنمایی برخی از نقش‌های دستوری شد، نقش‌هایی چون: نمود تقریب، نمود اجتنابی، نمود تکرارشونده، نمود تکمیلی و نمود نتیجه‌ای. در واقع در دستورهای زبان فارسی مقولات دستوری ذکرشده مورد غفلت واقع شده‌اند. همچنین معرفی دو ساخت «در حال ... بودن» و ساخت «صفت + بودن» به ترتیب در نقش‌های نمود مستمر و وجهیت ارزیابی و فعل «خوردن» در نقش وجهیت معرفتی (امکان)، فعل «رفتن» در نقش نمود تکمیلی و افعال «داشتن» و «خواستن» در نقش نمود اجتنابی برای نخستین بار در این تحقیق به انجام رسیده است.

یکی دیگر از یافته‌های این تحقیق مربوط به صورت‌های امری است. از میان افعال بررسی شده، بیشترین صورت امری در میان نشانه‌های نمود آغازی مشاهده گردید. از این‌رو می‌توان نتیجه گرفت که بازنمایی مفهوم امر، بیش از هر چیز مستلزم حضور مؤلفۀ آغاز کنش است. به بیان دیگر «امر» معنی «آغاز» دارد.

براساس داده‌ها مشاهده شد که هیچ یک از افعال معین زبان فارسی برای مفهوم دستوری جهت مجهول صورت تصریفی ندارند. فقدان صورت مجهول در تمام افعال بررسی شده در این پژوهش حاکی از آن است که تغییر در ظرفیت فعل به عنوان تغییر در ساخت معنایی آن نخستین پیامد قرارگرفتن فعل در جادۀ معین‌شدگی است. هم‌چنین داده‌ها حکایت از آن داشتند که به جز یک مورد (فعل «توانستن») هیچ یک از افعال معین، صورتی برای زمان آینده نداشتند.

از میان سی فعل معین بررسی شده، بیشترین مفهوم دستوری رمزگذاری شده، مفهوم نمود با 16 مورد است. 13 مورد نیز با مفاهیم وجهی و یک مورد به مفهوم زمان اختصاص دارد. از این میان، مفاهیم نمود آغازی با 6 مورد رمزگذاری، وجهیت امکان با 4 مورد رمزگذاری، وجهیت اجازه‌ای با 3 مورد رمزگذاری، وجهیت اجبار و نمودهای تقریب، اجتنابی و مستمر هر یک با 2 مورد رمزگذاری و مفاهیم زمان آینده، وجهیت اراده، نمود تکرار‌شونده، نمود کامل، نمود نتیجه‌ای، نمود تکمیلی، وجهیت توانمندی، وجهیت الزام و وجهیت ارزیابی هر یک با 1 مورد رمزگذاری در این پژوهش مشخص شده‌اند.

در خصوص منابع معین‌شدگی، افعال «خواستن» و «داشتن» هر یک به پذیرش 4 نقش دستوری پربسامدترین افعال معین در مسیر بازنمایی نقش‌های دستوری زمان، نمود و وجهیت هستند و پس از آنان افعال «بودن»، «توانستن» و «شدن» با 3 نقش دستوری، «رفتن»، «گذاشتن» و «بایستن» با 2 نقش دستوری و افعال «آمدن»، «برگشتن»، «برداشتن»، «گرفتن»، «شایستن»، «خوردن» و ساخت‌های «در حالِ ... بودن» و «صفت + بودن» هر یک با یک نقش دستوری به ترتیب، بسامد منابع واژگانی به خدمت گرفته شده در راستای بازنمایی نقش‌های دستوری را به نمایش می‌گذارند. همۀ افعال به خدمت گرفته شده از افعال پر بسامد و با معانی کلی در زبان فارسی هستند که با اختلاف بسیار ناچیز سلسله‌مراتبی برای بسامد وقوعشان در اینجا در نظر گرفته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

سخن ناشر

پیش‌گفتار

فصل اول: مقدمه

فصل دوم: پیشینه دستوری‌شدگی

فصل سوم: ملاحظات نظری

فصل پنجم: جمع‌بندی

فهرست منابع

واژه‌نامه