معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دین از ابتدای پیدایش انسان، نقشی مهم و تأثیری ژرف در ساحات مختلف زندگی آدمی داشته است. هنرمندان و سینماگران نیز به تبع مردم، جامعه و تاریخ، همواره نگاه‌های دینی را خودآگاه یا ناخودآگاه به همراه داشته‌اند و نحوه روایت، سبک استفاده از تکنیک‌های بصری و صوتی، نحوه کاربردی موسیقی و افکت‌های خاص، چگونگی استعمال مؤلفه‌های ژانر، نحوه سوژه‌سازی، زاویه دید در فیلمبرداری، فیلم‌نامه، کادربندی، مونتاژ، شیوه پردازش شخصیت‌های در آثار و ....، بر سبک دین‌مداری مخاطبان و تعیین چگونگی مواجه با عناصر دینی مؤثر بوده‌اند. ورود بشر به دوره مدرن و کم‌توجهی به دین، باعث شد بازگشت بشر به دین در دوره پسامدرن، با تحریف و گمراهی بسیاری همراه شود. از طرف دیگر رسانه در دنیای جدید ادعای رقابت با دین دارد و می‌کوشد جای دین را بگیرد و لذا اصل پژوهش در سینما از منظر دینی، اجماع نظر گسترده‌ای را به وجود آورده است و طیفی از تحقیقات مهم را در مجامع آکادمیک، دینی و هنری در پی داشته است، در این پژوهش تلاش شده به بررسی مؤلفه‌های دینی و شبه دینی در سینمای غرب و شرق با نگاهی جامع از حیث تکنیک و ساختار، فن و زیبایی‌شناسی، مدیریت و حکمت هنر و رسانه پرداخته شود؛ همچنین محققان این اثر کوشیده‌اند که در تحلیل و نقد فیلم‌ها و انیمیشن‌های مطرح شده، از روش‌هایی استفاده کنند که از یک‌جانبه‌گرایی و توجه صرف به فرم، فاصله بگیرند و نگاهی دقیق‌تر و جامع‌تر به فرم، محتوا، مدیریت، فلسفه و فرهنگ محیط تولید اثر داشته باشند، تا تحلیل‌های ارائه شده، قرابت بیشتری با واقعیت‌های موجود و حقیقت اثر هنری داشته باشد.

در این کتاب تلاش شده تا در حد ممکن، تعامل بین مفاهیم، عناصر، مؤلفه‌های دینی و شبه‌دینی با سینما تحلیل و بررسی شود؛ البته در کشورهایی که بازماندۀ تمدن‌های بزرگ دینی شرق و غرب جهان هستند و سینمای فعالی نیز دارند. این پروژه می‌تواند مقدمه‌ای بر چگونگی نحوه تصویرسازی و دراماتیزه کردن مفاهیم و مؤلفه‌های دین مبین اسلام در سینمای آرمانی اسلامی باشد. در این تحلیل و بررسی در هر بخش ابتدا عناصر بنیادین و رویین هر کدام از آیین‌ها و مکاتب غربی و شرقی مورد دقت و بازخوانی مختصری قرار گرفته و سپس با ذکر نمونه‌هایی از آثار سینمایی، شیوه تصویرسازی سینمایی از این عناصر و مؤلفه‌ها، بیان شود. در این اثر تلاش شده صرفاً به تصویرسازی‌های سطحی و نمادین اکتفا نشود و برخی درام‌پردازی‌ها و سبک‌ها و ژانر‌های سینمایی متأثر از دین، نیز مورد تأمل قرار داده شود.

برای فصل ابتدایی ضرورت‌ها و اهداف خاص این تحقیق بیان شده، سپس برخی مفاهیم بنیادین، مانند تعریف دین و مکاتب و آیین‌های شبه‌دینی، تعریف امر دینی و امر قدسی از منظر جامعه‌شناسان مدرن، سنت‌گرایان و سایر متفکران، شیوه برخورد سینما با امر دینی و قدسی، نگاه قرآن به مسیحیت و یهودیت، مورد کنکاش قرار گرفته است.

در نقدها و تحلیل‌ها و تفاسیر فیلم‌شناسی در این کتاب، بیشتر از سه روش «تحلیل نشانه‌شناسی جان فیسک»، «تحلیل روایت عمیق یوسف‌زاده» و «روش تحلیل فنی ـ حکمی» استفاده شده تا بتوان تمام عناصر یک اثر سینمایی دینی را اعم از «فروم و ساختار»، «زیبایی‌شناسی»، «فرهنگ زمینه»، «فلسفه و حکمت‌های نهفته»، «صنعت و مدیریت تولید و توزیع و پخش» و «وجوه رسانه‌ای ـ ارتباطی و مدیریت پیام» بهتر استدراک شود.

در شروع فصل دوم که شامل مسیحیت و یهودیت و فرقه‌های وابسته بدان، مانند: کابالیسم یهودی و مسیحی و مسیحیت صهیونیستی و عرفان مسیحی است، در ابتدا مقدمه‌ای کلی آمده و سپس پیرامون بستر‌شناسی سینمای مسیحی و یهودی که غرب معاصر در اروپا و آمریکاست، بحثی کوتاه ارائه شده، سپس زمینه‌ها و اندیشه‌های دنیای مدرن نیز مورد توجه قرار گرفته است. در بخش یهودیت در سینما، مباحثی همچون تاریخ، اندیشه، کلام و عرفان یهودیت امروزین با نظر به ریشه‌های تاریخی آن مطرح شده است. در بخش مسیحیت نیز ابتدا نگاهی به تاریخ مسیحیت و تاریخ مقدس این مکتب پرداخته شده و چند اثر سینمایی تاریخ مقدس مسیحی به بحث نشسته شده است. سپس نگاهی به الهیات، کلام و عرفان مسیحی در سینما و برخی فیلم‌های شاخص مرتبط با هر یک داشته شده است. در این نوشته نحله‌های اصلی مسیحی که امروزه نیز در سینمای غرب تأثیرگذارند مورد تأمل قرار گرفته‌اند: خصوصاً کاتولیسم، پروتستانتیسم، پیوریتنیسم و کابالیسم مسیحی و صهیونیسم مسیحی. لذا آثار شاخصی از هر کدام از این مکاتب در این کتاب مورد نقد و تحلیل قرار گرفته است.

هند، چین، ژاپن، کره و هنگ‌کنک، سهم به سزایی از تولیدات سینمایی جهان و آسیا را در اختیار دارند. این کشورها، سالانه چند برابر تولیدات غربی، فیلم و پویانمایی تولید می‌کنند و بازار بزرگ مصرفی نیز برای تولیدات غربی به شمار میروند؛ لذا کشورهای غربی نیز در باب اساطیر و آیین‌های شرقی، تولیدات مهمی دارند که برخی از مهم‌ترین نمونه‌ها، در بخش دوم کتاب مورد بازبینی قرار گرفته است. به دلیل قدمت و قوام بیشتر آیین هندوئیسم و غنای بیشتر شریعت و عرفان و فلسفه هندی، بررسی تعاملات هندوئیسم و سینما را مقدم بر سایر مکاتب آورده شده و برای نیل به این مقصود به ترتیب اساطیر و تاریخ باستانی و میانه هند، خدایان، وحدت وجود خاص هندی، آخرالزمان هندویی، کتب مقدس و مقدسین هندو، مورد ارزیابی قرار گرفته و نمونه‌هایی از این عناصر در سینمای هند آورده شده است. در مجموع از مباحث این بخش می‌توان چنین نتیجه گرفت که سینمای هند، چندان تحت تأثیر حکمت هنر هند باستان نیست و اکنون در آستانۀ قرن بیست‌ویکم به سینمایی سکولار و عرفی که گاهی هم اشاراتی دینی و ملی دارد، بدل شده است. همچنین در این بخش با تاکید به آثار شاخصی چون «اسم من خان است» و «آه! خدای من» و «جودها اکبر» و بسیاری از فیلم‌های جدید سینمای هند اشاره شده است.

پس از بحث درباره تعامل هندوئیسم و سینما، بودیسم و تعامل آن با سینما در این کتاب مورد مباحثه قرار گرفته است چراکه بودیسم ارتباط تنگاتنگی با هندوئیسم دارد و اصالتاً از آن آیین، منشعب شده است. البته بودیسم هر کجا که وارد شده است، رنگ‌وبوی سنت‌های قدیمی تر آنجا را نیز گرفته است. اما از انشعابات متأخر بودیسم، بودیسم تبتی یا لاماییسم، مهم‌ترین مورد است که در مرزهای شمال غرب چین و مغولستان پراکنده است. در این کتاب سینمای مروج بودیسم تبتی بررسی شده و همچنین چند مستند تولید شبکه بی.بی.سی و نحوه بازنمایی‌های آن از بودیسم و اسلام نیز مورد تحلیل قرار گرفته است.

سنت دینی قدیم چینیان با رنگ و بوی تائوئیسم و حکومت‌داری و اخلاق کنفسیوس، در کنار بودا، دین اصلی مردمان چین، تایوان و هنگ‌کنگ است. بودا از قرن یک میلائی به چین راه ریافت و از قرن چهارم، تحت تأثیر هنرهای رزمی بودایی و معابدی چون شائولین در سراسر چین رواج یافت و با مکاتب سنتی چینی تائو و کنفسیوس مخلوط شد. لذا سینمای چین نوع ویژه‌ای از سینمای بودایی ـ تائویی است که سنن حکمرانی واخلاق کنفسیوسی نیز بی‌بهره نیست. برخی فیلم‌های شاخص سینمای چین در این کتاب مورد نقد و تحلیل قرار گرفته شده تا چگونگی تصویرسازی از عرفان و فلسفه تائویی ـ بودایی و فلسفه اخلاق و سیاست کنفسیوسی برای مخاطبان مسجل شود.

سنت قدیمی مردم ژاپن، آیین تقدیس خورشید و فرزند خورشید است. تقدیس امپراتور از قدیم در بین ژاپنی‌ها وجود داشته است و نسل به نسل او را به فرزند خورشید می رسانند. بودیسم و مکاتب چینی نیز در ژاپن نفوذ کرده‌اند و ذن بودیسم نیز طرفداران زیادی در این کشور دارد. سینمای ژاپن، اشاراتی به سنت‌های تائویی و بودایی و شینتویی دارد؛ همچنین، سنت‌های سامورایی در برخی فیلم‌های ژاپنی متأثر از آیین شینتو و رسم جوانمردان باستانی ژاپن و مکتب بوشیدو است. البته بخش اعظمی از سینمای ژاپن متأثر از آمریکا و غرب است؛ زیرا فرهنگ و هنر ژاپن، پس از جنگ جهانی دوم که ژاپن تسلیم آمریکا و متفقین شد، دستخوش تحولات غربگرایانه زیادی شده است.

در مجموع می‌توان گفت تولیدات اشتراکی شرق و غرب در سینما و انیمیشن، غالباً به سود تفکر غربی تمام شده است. البته گاهی برخی غربی‌ها در فیلم‌هایی چون «بودای کوچک» با قرائت خاص مسیحی ـ غربی متأثر از بودیسم، به ترویچ آیین‌ها و مکاتب شرقی پرداخته‌اند. تمایز بین این نگاه‌ها، کار بسیار سختی است که در این کتاب تلاش شده با انصاف و رعایت روش‌شناسی متناسب تحلیل و نقد، بدان دست یابد.

فهرست مطالب کتاب:

فهرست اجمالی

فهرست تفصیلی

سخن‌ناشر

پیش‌گفتار

بخش اول: کلیات و مفاهیم اصلی

بخش دوم: نگاهی به انواع روش‌شناسی نقد و تحلیل فیلم

بخش سوم: مکاتب غربی، مؤلفه‌های یهودی و مسیحی در سینما

فصل اول: یهودیت در سینما

فصل دوم: مسیحیت، مکاتب وابسته و سینما

بخش چهارم: بررسی تعامل آیین‌های شرقی و سینما

فصل اول: هندوئیسم و سینمای هند

فصل دوم: تعامل شاخه‌های مختلف بودا و سینمای چین، کره، هنگ‌کنگ و آمریکا

فصل سوم: تائو و کنفسیوس و سینمای چین

فصل چهارم: آیین شینتو و سینمای ژاپن

بخش پنجم: جمع‌بندی، نتیجه‌گیری و راه‌کارهای دستیابی به سینمای دینی

منابع و مآخذ

نمایه‌های موضوعی