معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

افسانه‌های شفاهی و باورهای عامیانه در کنار آثار باستانی و متون کهن بازگوکنندۀ ناگفته‌های بسیاری دربارۀ فرهنگ یک قوم است و فقط با دیدگاهی میان‌رشته‌ای می‌توان به تحلیل مضامین و عناصر متون و ادبیات شفاهی، به ویژه افسانه‌ها پرداخت. افسانه‌ها به منزلۀ بخش بزرگی از ادب باستانی، در گذر اسطوره به حماسه و حماسه به تاریخ شکل گرفته‌اند. بدین‌سان، اسطوره پس از افسانه شدن باز هم سهم خود را در زندگی انسان حفظ می‌کند. اسطوره‌ها به اقتضای پویایی روایی عمل می‌کنند و همواره از ایستایی اصول عقاید می‌گریزند. به باور مالینوفسکی، افسانه در فرهنگ بومی کارکردی ضروری دارد: افسانه‌ اعتقاد می‌آورد، آن را تحکیم می‌بخشد و رمزآمیز می‌نماید. افسانه‌ها حافظ اخلاق‌اند و آن را تجلیل می‌کنند. افسانه کارایی مراسم عبادت را تضمین می‌کند و شامل قوانین عملی برای راهنمایی انسان است. در اینجا می‌بینیم که افسانه دارای کاردکردی یکسان با اسطوره است. به عبارت دیگر و به تعبیر آیدنلو، اینکه در داستان‌های عامیانه مواردی از بن‌مایه‌های اساطیری دیده می‌شود یا برای بررسی موضوعات حماسی ـ اساطیری از شواهد و نشانه‌های موجود در افسانه‌ها و روایات مردمی استفاده می‌شود به این دلیل است که میان داستان‌ها و مضامین اساطیری و عامیانه و افسانه‌ای مناسبات و دادوستدهایی وجود دارد. بدین معنی که گاه یکی از عناصر اساطیری وارد روایت مردمی می‌شود و گاه مایه‌هایی از حوزۀ فرهنگ و ادب عامیانه و افسانه‌ها به اسطوره و حماسه راه می‌یابد. در واقع افسانه‌ها میراثی مشترک از درختی تنومندند که شاکلۀ ابتدایی فرهنگ‌های بشری را شکل می‌دهند.

این کتاب بر آن است تا در افسانه‌های عامیانۀ مازندران رگه‌های اسطوره‌ای را در دو پدیدۀ «دیو» و «پری» بازنگری و بررسی کند. مازندران از دیرباز جایگاه اقوامی کهن با باورها، آیین‌ها و رسوم غنی بوده است. در طول تایخ همواره مازنی‌ها بر آن بوده‌اند که این باورها را از دسترس اقوام بیگانه و حکومت‌های مرکزی حفظ کنند. در این میان دیو و پری جایگاهی ویژه در افسانه‌های ایران، به‌خصوص در افسانه‌های مازندران دارند.

در این کتاب در فصول مختلف نخست سعی شده است درکی اسطوره‌شناختی از افسانه‌ها ارائه داده شود. سپس در دو فصل مجزا به بررسی چهزۀ دیو و پری و بیرون کشیدن لایه‌های کهن و اسطوره‌ای مربوط بدان در افسانه‌های مازندران پرداخته شده است. در فصل آخر، با دیدگاهی تطبیقی به مقایسۀ چند افسانۀ مازندرانی و همتایان ارمنی آن و نیز مقایسۀ یک افسانۀ کهن رومی و نمونۀ کاملا مشابه آن در افسانه‌های مازندران پرداخته شده است.

در حوزۀ مربوط به افسانه‌های مازندرانی پژوهشی مستقل با هدف نقد اسطوره‌شناختی و نشانه‌شناختی افسانه‌ها به چاپ نرسیده است. در این پژوهش به جمع‌آوری افسانه‌هایی با محوریت یا حضور دیو و پری پرداخته شده است. از این‌رو این افسانه‌ها همه در طبقۀ «افسانه‌های پریوار» نمی‌گنجند؛ چون در آنها با موجودات شگفت‌انگیز روبرو نمی شویم. مثلاً در برخی از افسانه‌ها دیو با ویژگی‌های عادی و مشابه انسان معمولی توصیف می‌شود و دارای نیروی مافوق طبیعی نیست. نویسنده سعی کرده است تا حد امکان از همۀ افسانه‌هایی که به صورت شفاهی گردآوری شده است، بهره گیرد. بدیهی است که نمی‌توان از جامعیت افسانه‌های این مجموعه اطمینان حاصل کرد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل اول: اسطوره و افسانه

فصل دوم: دیو

فصل سوم: پری

فصل چهارم: افسانه؛ میراثی جهانی

منابع