معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یکی از موضوعاتی که در تصوف و عرفان مورد توجه بوده است کثرت ارجاعات صوفیه به گفتار حضرت علی (ع) در بیان مفاهیم عرفانی است. این موضوع می‌تواند فرمایش‌های امام علی (ع) را به عنوان عاملی دخیل در شکل‌گیری مفاهیم اولیه عرفانی معرفی نماید. کثرت ارجاع به تعالیم ایشان در متون صوفیه که هم در زمینه مسائل نظری و هم در امور عملی مشاهده می‌شود، مبنای سیر و سلوک صوفیانه قرار گرفته‌اند. این حجم ارجاعات صوفیه به ایشان می‌تواند به معنای وجود دست‌مایه‌های عرفانی در جهان‌بینی و آموزه‌های حضرت باشد. در حوزۀ مفاهیم اعتقادی بیشتر گفتار و کردار حضرت در اموری چون توحید، معاد، عدل و ... عرضه شده‌اند و در زمینۀ مفاهیم ناظر بر مقامات و احوالات سیر و سلوک نیز در اموری چون توبه، زهد، توکل، رضا، خوف، رجا و محبت نیز گفتار و کرداری فراوان از ایشان وجود دارد. جالب توجه است که صوفیه حتی در توجیه مستحسناتی چون خرقه، خلوت و سماع هم به حضرت متوسل شده و ارجاعاتی به ایشان دارند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که می‌توان از متون صوفیه به عنوان منبعی برای شناخت حضرت امیر (ع) استفاده کرد. ضمن اینکه بعضی سخنان حضرت هم بدون ارجاع به نام ایشان در متون تصوف آمده که نشانگر سهم پنهان وی در معارف صوفیه است.

این کتاب به بررسی گفتار و کردار امام علی (ع) در مفاهیم عرفانی تا سدۀ پنجم می‌پردازد. مفاهیم عرفانی در واقع واژگانی هستند که خود عرفا وضع کرده‌اند و دلالت بر امری در جهان‌بینی ایشان دارد یا کلماتی برآمده از سایر انواع دین‌داری هستند که به سبب بازتعریف صوفیان، جنبه‌ای عرفانی یافته‌اند. آنچه مسلم است عرفا از این مفاهیم مقاصد خاصی را در نظر دارند که تأمین‌کنندۀ نظام فکری خودشان است. منظور از گفتار و کردار امام علی (ع) نیز بیان هر گونه نقل قول مستقیم یا غیرمستقیم یا کردار و رفتار ایشان است که با توجه به پرشماربودن متون صوفیه، این کتاب به متونی معطوف می‌شود که تا سدۀ پنجم به نگارش درآمده است.

با توجه به اینکه بیشتر طریقه‌های صوفیه سلسلۀ مشایخ خود را به امام علی (ع) می‌رسانند و به ویژه در متون متقدم تصوف، نقل قول‌های فراوانی از آن حضرت وجود دارد، می‌توان این فرضیه را بررسی نمود که بسیاری از مبادی و مفاهیمی را که در تصوف مطرح می‌شود، در تعلیمات و سخنان امام علی (ع) قابل ملاحظه است. پیشروبودن حضرت علی (ع) در طرح مفاهیم عرفانی از این طریق قابل تحقیق است. البته از آنجا که در مورد زمینه‌های پیش از اسلام جریان‌های عرفانی در شبه جزیرۀ عربستان یا عراق اطلاع دقیقی در دست نیست، به دشواری می‌توان این مسئله را مطرح کرد که آیا حضرت در بیان یک مفهوم عرفانی پیشرو بوده‌اند یا اینکه مقولات قبلی موجود در محیط خویش را دوباره مطرح ساخته‌اند. آنچه واضح و انکارنشدنی است، صوفیه در کتاب‌ها و رسائل خود مطالبی را از امام علی (ع) نقل نموده‌اند.

در این کتاب نویسنده کنکاشی مستقل نیز در یافتن سخنان حضرت علی (ع) در متون شیعی داشته است.

چگونگی طرح تعالیم ایشان در متون صوفیه تا اندازه‌ای با سبک و سیاق متون رسمی حدیث متفاوت و نحوۀ راهیابی فرمایش‌های حضرت به مکتوبات تصوف نیز قابل بررسی است. می‌توان تصور کرد که صوفیان از دو طریق به تعالیم امام علی (ع) دسترسی داشته‌اند: یکی از طریق منابع روایی رسمی و کتب حدیثی و دیگر از طریق سنتی شفاهی که بعضاً برخی از صوفیان مدعی آن هستند.

با وجود بررسی‌های متعدد و جداگانه در مورد مفاهیم عرفانی در سخنان امام علی (ع) و تصوف، هیچ‌کدام از تحقیقات انجام شده به طور جامع به کاربرد سخنان امام علی (ع) در گفتارهای صوفیان از قرن اول تا پنجم هجری نپرداخته‌اند و حداکثر یکی از این مفاهیم را مورد بررسی قرار داده‌‌اند.

این پژوهش مبتنی بر تحقیق کتابخانه‌ای و با بهره‌گیری از نرم‌افزارهای عرفانی، با استفاده از ابزار فیش‌برداری و روش توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته است.

این کتاب در چند فصل تدوین شده است. در فصل اول به عنوان امام علی (ع) و تصوف، به شخصیت و جایگاه و اوصاف عرفانی امام علی (ع) می‌پردازد و همچنین دیدگاه ایشان را نسبت به عرفان تبیین می‌نماید. فصل دوم به گفتار و کردار امام علی (ع) در مفاهیم اعتقادی اسلام همچون توحید، معاد و عدل پرداخته می‌شود. فصل سوم نیز به گفتار و کرداری می‌پردازد که بیشتر جنبۀ نظری دارند. معیار انتخاب در اینجا مقدمۀ قیصری بر فصوص الحکم است. با توجه به اینکه هر آنچه در این سده‌ها مطرح شده سیر و سلوک و آداب عملی است و مفاهیم نظری عرفان، مربوط به سدۀ هفتم به بعد است، باید بخش عمل مقدم قرار می‌گرفت؛ اما به دلیل اینکه مبانی نظری راهنمای عمل و مقدم بر آن است در این پژوهش بخش نظری در اولویت قرار گرفت. فصل چهارم به گفتار و کردار امام علی (ع) در مفاهیم عرفانی عملی می‌پردازد که خود شامل دو بخش مقامات و احوالات است. فصل پنجم به آداب و خصائل اختصاص دارد که مفاهیمی چون: ذکر، شکر، تواضع، اخلاص و ... را پوشش می‌دهد، مبنای اتخاذ این چینش آن است که در متون تعلیمی تصوف، مثل اللّمع سراج طوسی، این مفاهیم جزو مقامات یا احوال نیستند و بیشتر به عنوان آدابی صوفیانه مطرح شده و یا جزو صفات یک عارف محسوب می‌شوند. در فصل ششم ذیل عنوان شرعیات و مستحسنات، به مفاهیمی مانند: خرقه، سماع و خلوت اشاره شده است. در پایان نیز به جمع‌بندی از مباحث ارائه شده پرداخته می‌شود و میزان تأثیر امام علی (ع) بر صوفیه مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: امام علی (ع) از دیدگاه صوفیه

فصل دوم: گفتار و کردار امام علی (ع) در مفاهیم و مبانی اعتقادی اسلام

فصل سوم: گفتار و کردار امام علی (ع) در مفاهیم عرفان نظری

فصل چهارم: گفتار و کردار امام علی (ع) در مفاهیم عرفان عملی

فصل پنجم: گفتار و کردار امام علی (ع) در آداب و خصائل اخلاقی ـ عرفانی

فصل ششم: گفتار و کردار امام علی (ع) در مستحسنات عرفانی و شرعیات

فهرست منابع