معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تذکره‌نویسی و زندگی‌نامه‌نویسی در عصر قاجار در میان خاندان‌های دیوانی و شاهزادگان قاجاری رونق زیادی داشته است. این نوع نوشته‌ها یکی از منابع مهم تحقیقات تاریخی به شمار می‌روند؛ زیرا خصوصیات زندگی افراد برجستۀ جامعه، از اقشار و اصناف گوناگون، مانند ویژگی‌های اخلاقی، میزان معلومات و درجات علمی، مشاغل، زندگی سیاسی، مسافرت‌ها، هویت شخصی و خانوادگی و همچنین گزارش دورنمایی از زندگی فردی و اجتماعی رجال و حوادث استثنای و ارزشمند زندگی آنها را به تصویر می‌کشد. یکی از تذکره‌های کمتر شناخته شدۀ عصر قاجار، تذکرۀ تاریخی آقاخان نوری صدراعظم (اعتماد‌الدوله) است. وزیر نظام‌ نوری، دوران حکومت شاهان قاجار را از دورۀ فتحلی شاه تا سال 1289هـ. ق درک کرده است.

وزیر نظام، از مستوفیانی بود که به واسطۀ مقام پدرش میرزا اسدالله خان نوری که از همان سال‌های آغازین قاجاریه، در دستگاه لشکری آقا محمدخان قاجار حضور داشت، مورد توجه فتحعلی شاه قرار گرفت و به همراه عمویش میرزا زکی خان به شیراز رفت و در دستگاه فرمانفری فارسی و به خدمات دیوانی در کهگیلویه رسید و در امور جمع‌آوری مالیات آن مناطق خدمت می‌کرد. بعد از کناره‌گیری پدرش از مشاغل دیوانی تا زمان برکناری مؤلف از مناصب دیوانی، تحت حمایت برادرش به مناصب حکومتی؛ از جمله به پیشکاری ایالات، امارات دیوانخانه و حکومت قم رسید. در سال 1261 هـ.ق در زمان حکومت محمدشاه به علت اختلاف با میرزا آقاسی به همراه برادرش میرزا آقاخان نوری به کاشان تبعید شد و همزمان با جلوس ناصرالدین شاه به تخت سلطنت، به تهران برگشتند تا اینکه در سال 1268هـ. ق به وزارت نظام آذربایجان رسید و سپس به متولی باشی آستان قدس و پیشکاری امور خراسان منصوب شد و از آنجایی که بنا به گفته خودش تبحری در امور مالیه داشت، خدمات شایانی در سامان دادن درآمدهای آستان قدرس انجام داد. سپس در سال 1272 هـ.ق از پیشکاری خراسان برکنار و به دربار فراخوانده شد. در سال 1273هـ.ق به علت برکناری و ناتوانی میرزا صادق نوری در وصول مالیات، به همراه عبدالعلی‌خان ادیب الملک برای رسیدگی و تحصیل بقایا به آذربایجان سفر کرد. سرانجام پس از برکناری میرزا آقاخان صدراعظم نوری از صدارت در سال 1275هـ.ق از منصبش برکنار شد و پس از عزل تا زمان وفاتش در حدود هشتاد سالگی (1289 هـ.ق) هیچ شغل و منصبی به دست نیاورد؛ به همین سبب تا پایان عمر از این مسئله اظهار تأسف می‌کرد و در جای‌جای کتاب از ناسازگاری روزگار شکوه می‌کرد. تنها کاری که در این زمان انجام می‌دهد، نوشتن این کتاب است.

در قسمتی از کتاب، اشاره به تاریخ تألیف آن شده است: وی در این قسمت به برکناری میرزا آقاخان که هفت سال از آن واقعه می‌گذرد، اشاره می‌کند. با محاسبۀ برکناری برادرش که در سال 1275 هـ.ق اتفاق افتاد، تاریخ نگارش این اثر سال 1282هـ. ق است.

این کتاب یکی از منابع ارزشمند عصر فتحعلی‌شاه به ویژه، اوضاع ایالات فارس و اوضاع دیوانسالاری و شرح حال صدور و وزرای اوایل عصر ناصری می‌باشد که تاکنون ناشناخته مانده است. از آنجایی که این اثر شرح حال نویسنده و سرگذشت برادرش، صدراعظم نوری و همچنین در مورد گوشه‌ای از وقایع دوره متقدّم و اواسط عصر قاجار است، یکی از آثار مفید این عصر محسوب می‌شود. مطالب کتاب به دلیل موقعیت شغلی پدر و برادرش که صاحب منصب وزارت و صدارت بودند و خود مؤلف نیز به وقایع نزدیک بوده و یا در متن بسیاری از حوادث و رخدادها نقش و اثری داشته است، ارزشمند است. همچنین، تشریح اوضاع سیاسی صدارت میرزا آقاسی و میرزا تقی‌خان فراهانی، دعوی باب و اوضاع مشهد، قم و فارس در عصر قاجار جالب و خواندنی است.

این کتاب از لحاظ ادبی، به سبک مصنوع و متکلف و دنبالۀ سبک میرزا مهدی خان استرآبادی، منشی و مورخ عصر افشاری است. در این کتاب احادیث، آیات قرآن و اشعار شعرای عرب و فارسی، فراوان آمده است. کاربرد سبک پر تکلف این کتاب را از سادگی زبان و روانی کلام خارج کرده است. همچنین از تاریخ وصّاف نیز استفاده کرده که بر تکلّف آن افزوده است. علاوه بر آن، از تشبیهات، استعارات و سایر بلاغات ادبی نیز در کتاب وجود دارد.

این کتاب فاقد فصل و عنوان است. مؤلف از ابتدا تا انها و یک‌نفس به صورت به‌هم‌پیوسته خاطرات را به اختصار می‌آورد. بنابراین، عناوین کتاب توسط مصحح به تکمیل قیاسی به کتاب افزوده شده است.

مؤلف کتاب، با دیباچۀ منشیانه و مصنوع سرگذشت و سرآغاز ورودش به کارهای دیوانی به ویژه امور مالی را که از زمان فتحعلی‌شاه و در دستگاه فرمانفرما در ایالات فارس بوده است به تصویر می‌کشد. سپس سرگذشت بازگشت خاندان نوری از شیراز را بیان می‌کند. فوت فتحعلی شاه را ـ پادشاه مورد علاقه‌اش ـ با حسرت می‌آورد. در ادامه خیلی مختصر به جلوس و حوادث هرات و میرزا آقاسی و تبعید به کاشان می‌پردازد. سپس وارد بخش اصلی کتاب، یعنی دورۀ صدارت میرزا آقاخان نوری و جریان برکناری و در به دری خاندان نوری‌ها از دستگاه دیوانی می‌شود. پس از آن شرحی از وزرای ستّه می‌آورد. مؤلف در پایان با آوردن اندرزنامه یا خصایل‌اللملوک و سرگذشت حیوانات، همانند کلیله و دمنه و با ذکر علت تألیف کتاب، بخش تذکره را به پایان می‌رساند.

با مراجعه به فهرست‌های نسخ خطی، تنها سه نسخه از آن به دست آمد که به نظر می‌رسد انتساخ از نسخۀ مادر است. بنابراین هر سه نسخۀ مورد مقابله قرار گرفته متعلق به منابع ذیل است: نسخۀ شمارۀ 5933 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، نسخۀ شمارۀ 1026 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی و نسخۀ شمارۀ 89 ـ ج ادبیات کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.

الف) نسخه شماره 5933 مجلس شورای اسلامی: نسخه‌ای است ناقص که فقط شامل خاطرات میرزا فضل‌الله وزیر نظام می‌باشد و فاقد 14 قصیده‌ای است که وزیر نظام در وقت گرفتاری در کاشان، نذ کرده بود، تا چنانچه از مهلکه نجات یابد، 14 قصیده در مدح و مناقب 12 امام و پیامبر و حضرت فاطمه بسراید.

ب) نسخه شماره 1026 مجلس شورای اسلامی: این نسخه از دو نسخۀ دیگر کامل‌تر است و شامل خاطرات به انضمام 14 قصیده می‌باشد. در چند جای این نسخه، افتادگی وجود دارد که شخص دیگر بر خلاف قلم نسخه به خط نستعلیق تحریری و شکسته، افتادگی را پر می‌کند. از دیگر مشخصات این نسخه، این است که معنی کلمات در زیر آن بعداً اضافه شده است.

ج) نسخۀ شماره 89 ـ ج ادبیات کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران: این نسخه متعلق به آقای عین‌الملک بوده، که به تقاضای وی توسط شخصی به نام عبدالحسین رضایی از روی نسخۀ دکتر قاسم غنی که همان شمارل 5933 مجلس شورای اسلامی انتساخ شده است. این نسخه با خط نستعلیق و حادی 62 ورق و هر صفحه آن منهای آغاز و انجام 17 سطر است.

از نسخه‌های سه‌گانه نسخۀ شمارۀ 5933 مجلس شورای اسلامی اساس چاپ این کتاب قرار گرفته است و چنانچه مواردی در نسخه‌های غیر از آن صحیح‌تر بود در پانوشت بدان اشاره شده تا در صورت مراجعۀ محققان، وقوف بر آن سهل و آسان باشد. کلمات بین دو قلاب براساس تکمیل قیاسی به متن افزوده شد. کلمات پیوسته که به شیوۀ معمول عصر قاجار نوشته می‌شد، جدا نوشته شده و بعضی علایم سجاوندی به کتاب اضافه شده است. در مواردی که کلمه فاقد نقطه یا «گ» به صورت «ک» آمده است نقطه‌گذاری و اصلاح شده است.