معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ایران همیشه سرزمین مهمی بوده است. این اهمیت دست‌کم در وجه ژئوپلیتیک، همواره وجود داشته است؛ در زمان‌هایی نیز با قوت سیاسی، فرهنگی و اقتصادی تقویت شده است. یکی از نتایج این اهمیت توجه به ویژگی‌های مردمان این سرزمین بوده است. یکی از نتایج این اهمیت توجه به ویژگی‌های مردمان این سرزمین بوده است. هرودوت تاریخ‌نویس مشهور یونانی، در کتابش ضمن تشریح جنگ‌های ایرانیان و یونانیان، به توصیف و تحلیل شخصیت و شیوۀ زندگی ایرانیان می‌پردازد و دیگاه مثبتی به ایرانیان اتخاذ می‌کند. برعکس دو فیلسوف بزرگ عصر باستان، افلاطون و ارسطو هر دو نگرش منفی به ایرانیان داشتند و تأثیر بسیاری در نگرش نسل‌های بعد از خود به ایرانیان گذاشتند. ارسطو فصلی از کتاب «سیاست» خود را به خلقیات ایرانیان اختصاص می‌‌دهد و آنها را بربر خطاب می‌کند و معتقد است بربرها برحسب طبیعت خود برده‌اند، زیرا فاقد خرد هستند. در سرآغاز عصر مدرن، کتاب «نامه‌های ایرانی» باب جدیدی در کاوش روح ایرانی گشود. اگر چه قبل و بعد از آن سفرنامه‌هایی از اروپاییان منتشر شده بود، تحقیقات نظام‌مند دربارۀ ویژگی‌های منش ملی ایرانیان تنها به پس از انتشار اثر نمادین این فیلسوف بزرگ روشنگری بازمی‌گردد.

اما تلاش‌های اندیشمندان و صاحب‌نظران ایرانی در این عرصه چگونه بوده است؟ طبیعتاً ایرانیان همچون ملت‌ها و گروه‌های دیگر از دیرباز به ویژگی‌های خویش اندیشیده‌اند و نمونه‌های بسیاری می‌توان درتاریخ سراغ کرد، اما نقطۀ عطف این تلاش‌ها حدود سال 1345 و انتشار دو کار تأثیرگذار بود. اولی کتاب «خلقیات ما ایرانیان» اثر محمدعلی جمال‌زاده و دومی «سازگاری ایرانی» نوشتۀ مهدی بازرگان که به عنوان فصل الحاقی کتاب «روح ملت‌های آندره زیگفرید» چاپ شد. وجه مشترک هر دو نوشته نسبت‌دادن برخی صفات مثبت و منفی به ساکنان ایران‌زمین و قائل‌شدن به سهمی برای خلقیات منفی در توسعه نیافتن ایران است.

جمال‌زاده نگاهی آسیب‌شناختی به خلقیات ایرانیان دارد و تعبیر راه‌یافتن فساد را به کار می‌برد و معتقد است فساد مانع سعادت و ترقی است و قسمتی از امور ما نیز به فساد آلوده است. بازرگان به تأسی از زیگفرید، نظام معاش و طریقۀ ارتزاق را مهم‌ترین عامل تربیتی و سازندۀ خصال و روح شخصی یا ملت می‌داند و بر این اساس صفات بردباری، شلختگی، وارهایی، نوسان زیاد، زمین‌گیری و تک‌زیستی را به زندگی و شخصیت ایرانی نسبت می‌دهد. نوآوری بازرگان در جمع‌کردن ویژگی‌های ایرانی در دو اصطلاح «سازگاری ایرانی» و شعار «زود و زور» است که کار او را فراتر از صرف برشمردن خلقیات می‌کند. وی کوشیده است ویژگی‌های منش ملی ما را زیر چتری به نام سازگاری و شعار زود و زور جمع کند و به آنها وحدت بخشد.

بنابراین کنکاش در منش ملی ایرانی از دیرباز مورد توجه ایرانیان و غیرایرانیان بوده است. با این حال چیستی این ویژگی‌ها هنوز هم مورد توجه است و تازگی خود را حفظ کرده است. تعداد کتاب‌هایی که در سال‌های اخیر در این حوزه چاپ شده است و اقبال به آنها مثلاً پیرامون خودمداری ایرانیان، جامعه‌شناسی نخبه‌کشی و جامعه‌شناسی خودکامگی و جامعه‌شناسی خودمانی نشان می‌دهد منش ایرانی هنوز برای محققان مسئلۀ جذابی است.

در این کتاب با بهره‌گیری از چارچوب مفهومی و روش ادوارد سعید در کتاب شرق‌شناسی به تبارشناسی مهم‌ترین متون چاپ‌شده دربارۀ منش ایرانیان در 50 سال اخیر پرداخته شده است. انتشار خلقیات ما ایرانیان توسط جمال‌زاده نوعی از اندیشیدن ایرانیان دربارۀ خویش گسترش یافته است؛ اینگونه اندیشیدن بیشتر عبارت بود از دیدن خودمان در آینۀ برداشت‌های دیگری «مهم»‌تر و «موفق‌»تر و «اخلاقی»‌تر از ما: غرب. در سایۀ مقایسه دائمی خود با غرب و توفیق نیافتن در رسیدن به توفیقات او، نکته‌ای ذهن برخی محققان و نویسندگان تأثیر‌گذار را به خود مشغول کرده است که شاید مشکل در «خودمان» باشد. شاید ما به گونه‌ای هستیم که هستی و ویژگی‌هایمان با توسعه ناهمخوان است.

شاید همین عدم توفیق‌هاست که لحن و طعم خلقیات‌نویسی‌های ما را تا این حد تلخ کرده است. بعد از جمال‌زاده و دوران اوج بحث دربارۀ او با جوانه زدن انقلاب اسلامی و سپس رخداد جنگ تحمیلی، گمانه‌زنی‌ها در مورد ویژگی‌های منفی و ضدتوسعۀ ایرانیان کم فروغ شد. اما فضای باز اواسط دهۀ 1370 دوباره این گفتمان را به میدان آورد و دیدیم که خوانندگان مطالب آن‌ها پرشمارند. نمی‌توان راحت قضاوت کرد که زیاد خوانده شدن این متون حتماً به معنای پذیرفتن آنهاست، اما می‌توان گفت موضوع «خود و ویژگی‌هایش» برای ایرانیان دغدغۀ مهمی است.

در این کتاب آثار مؤلفان مهم معاصر بررسی شده و مشخص می‌شود چگونه آنها گفتمانی را شکل داده‌اند که تحت‌تأثیر کلیشه‌ها و متون گذشته، به بازآفرینی تلقی‌های موجود می‌پردازند بدون اینکه دغدغۀ جدی اعتبار روش‌شناختی را داشته باشند.  

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ دبیر مجموعه

مقدمۀ نویسنده

مفاهیم، نظریه و روش

شرق‌شناسی و مشتقات آن

حسن نراقی

علی‌محمد ایزدی

حسن قاضی مرادی

محمود سریع‌القلم

علی رضا قلی

بازگشت به خویشتن ـ علی شریعتی

غرب‌زدگی ـ جلال آل احمد

سازگاری ایرانی ـ مهدی بازرگان

خلقیات ما ایرانیان ـ محمدعلی جمال‌زاده

سخن آخر

منابع نمایه