معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

آنچه عکاسی را بیش از دیگر محصولات فرهنگ دیدار به تاریخ‌نگاری نزدیک می‌کند، پیوند نمایه‌ای عکس با واقعیت است؛ پیوندی که از همان دهه‌های نخست پیدایش عکاسی مهم‌ترین امتیاز عکس بر دیگر دست‌ساخت‌های دیداری انسانی تا آن هنگام ـ نقاشی، گراوور و ... ـ به شمار می‌آمد. از این قرار، عکس به‌مثابه رونوشت و نسخه‌ای اصیل و مکانیکی از هستی‌ اجتماعی و تاریخی، می‌توانست منبعی مستقیم و موثق برای دست‌یابی به بسیاری از واقعیت‌ها و از جمله واقعیت‌های گذشته باشد، واقعیت‌هایی که از دسترس و دایرۀ امکانات و توانایی‌های گفتمان نوشتاری و مشتقات آن به دور بود. این مسئله اکنون در تایخ نظریۀ عکاسی به مسئله‌ای کلاسیک بدل شده است؛ به این معنا که به رغم کهنگی، قدمت و فراوانی متونی که دربارۀ عکاسی نوشته شده هنوز هم موضوع اصلی گمانه‌زنی‌های نظری در این زمینه است.

مهم‌ترین عرصۀ اصطکاک علوم انسانی با فرهنگ دیداری و از جمله عکاسی همین تلقی رایج از عکس به‌مثابه سندی اعتماد‌پذیر از واقعیت است که دسترسی به پدیده‌های تاریخی و اجتماعی را بدون هرگونه واسطۀ انسانی مشکوک فراهم می‌آورد. این برداشت امروزه در کنار بسیاری از دیگر اسطوره‌های عینیت به باد پرسش گرفته شده است.

مقاله‌هایی که در این مجموعه ترجمه شده‌اند همگی گردآوردۀ مترجم‌اند و از معدود نوشته‌هایی هستند که پرتوهایی نظری بر مسائل اساسی این زمینه می‌افکنند. در واقع یکی از موانع بنیادی بر سر گسترش فعالیت‌های نظری در حوزۀ تاریخ‌نگاری عکس‌محور وابستگی اغلب مطالعات و پژوهش‌های صورت‌ گرفته در این زمینه به مصادیق و نمونه‌هایی است که عمدتاً در بافت‌های فرهنگی و تاریخی خاصی قابل درک‌اند. بیشتر مقالاتی که در این اثر ترجمه شده‌اند، تا اندازه‌ای حاوی مضامینی مشابه هستند و وجوهی مشترک از تاریخ و ادبیات موضوع را به بررسی می‌گذارند. به هر روی هر کدام از این نوشته‌ها حاوی نظرگاه‌هایی نسبتاً مستقل و داده‌هایی جدید است که برای نخستین بار در قالب یک مجموعه در کنار یکدیگر قرار گرفته است. سامان‌بخشی مقالات نیز در این کتاب به گونه‌ای است که خواننده را گام به گام از مسائل و موضوعات بنیادین و عام‌تر به سوی بررسی‌های موردی و تخصصی‌تر پیش می‌برد.

در مقالۀ نخست کتاب، مارک ماس تاریخی کوتاه از سیر تحول رویکرد استنادی به عکاسی و کاربست عکس به عنوان گواه و سندی از جهان اجتماعی و تاریخی عرضه می‌کند. ماس نوشتۀ خود را با ادعا آغاز می‌کند که فرهنگ دیداری مهم‌ترین امکان را در اختیار مخاطب عام و غیر متخصص قرار می‌دهد تا از پیچیدگی‌های تاریخ آکادمیک رمزگشایی نماید. توانایی عکس برای بازگویی و انتقال یک داستان آن را تبدیل به یک متن تاریخی دیداری مهم می‌گرداند، چنان که در طول تاریخ شکل‌گیری رسانه‌های جدید به مروز تصاویر خاصی به عنوان گونه‌ای از تاریخ‌نگاری عرض اندام کردند. نفوذ رسانه‌های دیداری در فرهنگ امروزی بدان پایه رسیده است که در فرهنگ غربی دیگر نمی‌توان بدون عکس و دیگر تولیدات بصری، تصوری از تاریخ، جامعه و فرهنگ داشت.

مقاله دوم نوشتۀ گرگوری پاسکالیدیس، استاد مطالعات رسانه و روزنامه‌نگاری در دانشگاه آریستوتل در تسالونیکی یونان است و مروری کوتاه بر مهم‌ترین مسائل و رویکردهای موجود دربارۀ موضوع دارد. چارچوب نظری اصلی نوشتۀ پاسکالیدیس را تأملات دو اندیشمند آلمانی، والتر بنیامین و زیگفرید کراکاوئر، دربارۀ عکاسی تشکیل می‌دهد که پرسش‌هایی بنیادین را دربارۀ شأن معرفت‌شناختی تصویر عکاسیک و سپس دانش تاریخ درافکنده‌اند. نویسنده با الهام از کراکاوئر بر این واقعیت انگشت می‌گذارد که دعاوی تاریخ علمی اولیه و عکاسی دربارۀ عینیت بی‌چون و چرای این دو رشته ریشه در رئالیسم ابتدایی و خامی داشت که در عصر اختراع عکاسی و ظهور اندیشۀ تاریخ علمی بر فضای فکری اروپا مسلط بود و بستر گفتمانی توجیه‌گرایانه‌ای برای ادعاهای کلان فعالان این دو حوزه به عنوان نظام‌هایی اسنادی و واقعیت‌محور فراهم می‌آورد. پاسکالیدیس سه رویکرد مهم را در تاریخ‌نگاری در رابطه با بهره‌گیری از قابلیت استنادی عکس مشخص می‌کند و نشان می‌دهد که این رویکردها هر یک به نحوی گرفتار نوعی ساده‌اندیشی پیرامون راست‌نمایی عکس‌ها و اعتمادپذیری آن‌ها در فرآیند استخراج داده‌های تاریخی و اجتماعی است. نگاه نوستالژیک به عکس‌های سیاه و سفید به‌مثابه بازمانده‌ها و بقایای مستقیم گذشته و اعتماد بیش‌تر به عکاسی آنالوگ در برابر عکاسی دیجیتال از دیگر انتقاداتی است که وی بر رویکرد‌های رایج در حوزۀ تاریخ‌های عکاسیک ایراد می‌کند.

دِرِک سه یر، استاد چک‌تبار دانشگاه لنکستر انگلستان، مقالۀ سوم کتاب را به نگارش درآورده است. سه‌یر متخصص نظریۀ اجتماعی، مطالعات فرهنگی، تاریخ مدرن چک و هنرهای دیداری است و در نوشتۀ خود یافته‌ها و تفسیرهای گیرایی را از حوزه‌های متنوع و گستردۀ علایق خویش به کار می‌آورد. هدف اصلی سه‌یر در این نوشته تأکید بر دو موضوع است: نخست توانایی چشم‌گیر عکس برای تأثیر‌گذاری بر ادراکات ما از جهان که برخاسته از پیوند تاگسستنی عکاسی با امر واقع است و دیگری گره‌خوردگی گریزناپذیر عکس با قلکرو فرهنگ. سه‌یر بیش‌تر هم خود را مصروف تصریح این نکته می دارد که خوانش درست تاریخ‌نگارانۀ عکس‌ها منوط به توجه هوشیارانه به بستر فرهنگی آن‌هاست. به باور او مهم ترین راهکار برای فهم دقیق عکس‌ها تمایزگذاری میان اطلاعات محض دیداری در عکس‌ها یا تداعی‌های ناشی از بافت‌های آن‌هاست.

مقاله چهارم از آنِ ویلم فلوسر، فیلسوف فقید، برزیلی اتریشی تبار، است که از وی کتاب در باب «فلسفۀ عکاسی» نیز به فارسی برگردانده شده است. اهمیت این مقاله در این است که هم چکیده‌ای از دیدگاه ‌های او در کتاب مزبور به دست می‌دهد و هم برخوردار از نظر‌گاه فلسفی و هستی‌شناختی مستقل و مستحکمی است. از نظر فلوسر عکس‌ها به عنوان تصاویری پساتاریخی که محصول فرآیندی مکانیکی و حاصل کار دستگاه‌ها و تکنسین‌ها هستند، دارای سرشتی محاسبه‌ای هستند که آنها را از دیگر اسناد متعارف تاریخی متمایز می گرداند. به باور فلوسر، «در رمزگان عددی یک آگاهی غیر تاریخی، محاسبه‌ای و صوری مفصل‌بندی‌ می‌شود» و از این‌رو ما نیازمند تلاش برای دست‌یابی به راهبردهای ریشه‌ای‌تر نوینی برای خوانش این دست اسناد هستیم.

تیم دانت و گرایم گیلوچ در مقالۀ پنجم به موضوعی می‌پردازند که تاکنون بارها در آثار نظری و انتقادی مربوط به عکاسی به بررسی گذاشته شده است. مایه‌وری و بُردِ نظری چشم‌گیر آثار رولان بارت و والتر بنیامین پیرامون عکاسی، که نظرگاه تاریخی ویژه‌ای را نیز در این زمینه می‌پروانند این دو پژوهشگر را واداشته تا به رغم متون فراوان و غنی در دسترس دربارۀ دیدگاه‌های این دو، دست به نگارش این مقاله بزنند. از نظر آنان، بارت و بنیامین، هر دو عکاسی را برانگیزاننده‌ترین محصول فرهنگی برای انتقال مضامین مورد نظر خود دربارۀ فرهنگ و تاریخ یافته بودند.

مقالۀ بعدی به قلم اریک مارگولیس (جامعه‌شناس و استاد دانشگاه ایالتی آریزونا) و جرمی راو (پژوهش‌گر عکاسی)، حاوی ملاحظاتی روش‌شناختی تجربی دربارۀ نحوۀ مواجهه با عکس‌های تاریخی است. این دو می‌کوشند تا نشان دهند تناظر میان داده‌های در حال اکتشاف با رویکردهای مناسب برای برخورد با آنها دگرگون می‌شود. مارگولیس و راو با بسط دو رویکرد پساپوزیتیویستی و هرمنوتیکی برای خوانش عکس‌های تاریخی، ترکیبی هوشمندانه از نظریه و پژوهش تجربی را عرضه می‌دارند که دربرگیرندۀ اغلب جوانب عملیاتی پژوهش در این زمینه است.

مقالۀ هفتم این کتاب که طولانی‌ترین مقالۀ این مجموعه نیز هست به سبب صراحت نقادانه و گیرایی تفاسیر عرضه‌شده در آن اثری ممتاز است. لوتس کوئپنیک، استاد مطالعات فیلم و رسانه و ادبیات تطبیقی در دانشگاه واشینگتن، طیف وسیعی از داده‌ها و تفسیرهای عرضه‌شده در حوزه‌های گوناگون علوم انسانی و هنر، از سینما و عکاسی گرفته تا تاریخ، ادبیات و روان‌شناسی را به کار می‌گیرد تا خوانشی انتقادی و برانگیزاننده از مسئلۀ کارکرد خاطره‌ای عکس در مقام حافظه‌ای مصنوعی ارائه نماید. از قضا مفهوم حافظه و مفهوم خاطره که در پیوندی وثیق با آن قرار دارد تبدیل به یکی از مناقشه‌برانگیزترین مباحث نظری در تاریخ‌نگاری معاصر شده است. کوئپنیک کارکردهای حافظه‌ای عکاسی و به ویژه عکاسی دیجیتال را دوباره در معرض پرسش‌های بنیادی قرار می‌دهد. کوئپنیک نشان می‌دهد که چگونه خاطره‌های نوستالژیک و تروماهای تاریخی، که عکس‌ها ابزارهایی مؤثر در تثبیت آن‌ها هستند، می‌توانند کارکرد نظام مند حافظه را که همان یادآوری دقیق و انتقادی گذشته است مختل کنند. از نظر وی راهبردهای کنونی در عرصۀ خوانش تولیدات دیداری و به ویژه عکس‌ها، عموماً در خدمت برجسته‌کردن برداشت‌هایی فاجعه‌گون و خاطره‌محور از گذشته هستند و تصویری غیر انتقادی و مغشوش از گذشته به دست می‌دهند.

ترجمۀ برخی از اصطلاحات مندرج در مقاله‌های این کتاب بایسته است. گذشته از حفظ شکل اصلی برخی اصطلاحات نوساختۀ نظریه‌پردازی چون بارت، که امری است ضروری، به منظور حفظ تمایز میان واژگان مربوط به انواع گوناگون تصاویر مانند picture و image، که بنابر عادت مرسوم همگی در فارسی به «تصویر» ترجمه می‌شوند، از معادل «تصویر عکاسیک» در برابر اصلاح photographic image بهره گرفته شده است.  

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت مترجم

عکس‌برداری از تاریخ/ مارک ماس

تصاویر تاریخ و ناخودآگاه دیدمانی/ گرگوری پاسکالیدیس

عکس: تصویر ساکن/ درک سه‌یر

عکاسی و تاریخ/ ویلم فلوسر

تصاویر گذشته: دیدگاه‌های بنیامین و بارت دربارۀ عکاسی و تاریخ/ تیم دانت، گرایم گیلوچ

رویکرد‌هایی روش‌شناختی به گره‌گشایی از عکس‌های تاریخیک/ اریک مارگولیس، جرمی راو

عکس‌ها و حافظه‌ها/ لوتس کوئپنیک

واژنامۀ فارسی ـ انگلیسی

نمایه