معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سیر تألیف آثار عرفانی از سدۀ دوم هجری آغاز شد. از سدۀ سوم شمار و تنوع آنها فزونی یافت و در دوره‌های بعد پویا و پرثمر ادامه پیدا کرد. حاصل این جریان بزرگ فکری و فرهنگی، شکل‌گیری مجموعۀ بزرگی از تألیفات متون عرفانی است که به عنوان یک میراث بزرگ علمی و فرهنگی در اختیار ما قرار دارد.

آثار عرفانی پایان سدۀ چهارم و اوایل سدۀ پنجم هجری به زبان عربی تألیف می‌شد و تا این روزگار هنوز هیچ اثر عرفانی یافت نشده است که به زبان فارسی تألیف شده باشد. از اوایل سدۀ پنجم اهل معرفت برای تألیف متون عرفانی به زبان فارسی همت گماردند و با نگارش منابع مهم عرفانی به زبان فارسی هم در سیر تطور عرفان و تصوف و هم در حوزۀ زبان و ادب آن بود که از یک‌سو عرفان و تصوف اسلامی در حوزۀ زبان فارسی مجال یافت تا با مخاطبان بیشتری پیوند پیدا کند و حوزۀ مخاطبان را از دایرۀ خواص به حریم عمومی جامعه بسط دهد و از سوی دیگر زبان فارسی که وظیفۀ بیان مفاهیم و تعالیم ارزشمند را به زیباترین و هنرمندانه‌ترین شکل ممکن به دایرۀ مخاطبان خاص و عام منتقل کند.

محتوا و مضمون این تألیفات، تعالیم و مواجید عرفانی در دو ساحت اصول و مبانی و همچنین فروع و آداب عرفانی است که به شیوه‌های مختلف بیان شده است. شیوه‌های بیان مفاهیم و دریافت‌های عرفانی به زبان فارسی از همان سدۀ پنجم چندان تنوع یافت که به شکل‌گیری زبانی به نام زبان عرفانی با شاخه‌های مختلف انجامید و مجموعه تألیفات عرفانی را در چند گروه جای داد. بخش از آثار عرفانی که به زبان فارسی پدید آمد، ترجمۀ متون مهم و تأثیرگذار عرفانی عربی است که از همان قرن پنجم پدید آمد و در دوره‌های بعد نیز ادامه یافت.

الرسالۀ القشیریه از امهات متون عرفانی است که بعد از تألیف در کانون توجه اهل معرفت قرار گرفت. بدان سبب که حوزۀ مخاطبان این اثر خواص و عوام بودند و عامۀ مردم اغلب با زبان اهل علم یعنی عربی آشنایی نداشتند و نمی‌توانستند سهل و بی‌واسطه از این منبع عرفانی استفاده کنند، از خواص شاگردان قشیری خواستند تا این اثر را به فارسی برگردانند. این ترجمه از این جهت که مبانی فکری و تعالیم قشیری را به زبان فارسی تبیین می‌کند اهمیت خاصی دارد و در سیر تألیفات عرفانی فارسی نقش مهمی ایفا می‌کند.

ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن بن عبدالملک بن طلحۀ بن محمد قشیری نیسابوری نویسندۀ کتاب است. زمان ولادت او را 375 یا 376 هـ. و مولدش را منطقۀ استوا (قوچان کنونی) در خراسان گزارش کرده‌اند. قشیری به قبیلۀ بزرگی به نام قشیر بن کعب بن ربیعۀ بن عامربن صعصعه انتساب یافته است. ابوالقاسم در کودکی پدر خود را از دست داد و مالک املاک وسیعی در ناحیه استوا شد. مادر و خانوادۀ مادری وی از بزرگان آن ناحیه بودند. همسرش، فاطمه، دختر ابوعلی دقاق در شمار محدثان، عالمان، زاهدان و پارسایان قرن پنجم قرار داشت. فرزندان قشیری همه در کسوت اهل علم و حدیث درآمدند و از محدثان بزرگ روزگار خود از جمله پدرشان استماع حدیث کردند. قشیری برای تحصیل علم به نیشابور رفت و علم حساب و دیوان، فقه، تفسیر، حدیث، اصول، ادب، شعر و کتابت آموخت و در شمار عالمان بزرگ روزگار خود درآمد. وی شاگردان زیادی را تربیت کرد که بیشتر در شمار اهل حدیث درآمدند و عدۀ کم‌شماری به تصوف روی آوردند.

مجموعۀ تعالیم و آراء عرفانی قشیری کاملاً موافق با مبانی سنت اول عرفانی است. اما نحوۀ بیان و مفاهیم و تعالیم در آثار او به شیوه‌ای است که نمی‌توان تصویر روشن و دقیقی از مشرب عرفانی وی به دست داد. بیان این موضوع بدان معناست که در رساله قشیریه ـ که مهم‌ترین اثرتعلیمی اوست ـ کاستی و نقصان بزرگی وجود دارد. این کتاب بیشتر به شیوۀ یک فرهنگ مصطلحات عرفانی تألیف شده تا یک اثر تعلیمی عرفانی.

از آثار قشیری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: الرساله القشیریه، استفادات المرادات فی اسماء الله تعالی علی وجه الخاص، البغه المقاصد، التحبیر فی علم التذکیر، شرح اسماء الحسنی، ترتیب السلوک فی طریق الله، التوحید النبویه، التیسیر فی علم التفسیر و ..... .

تألیف الرساله القشیریه در اوایل سال 438 هـ. توسط ابوالقاسم قشیری به انجام رسید و اندکی بعد ظاهرا به دست یکی از شاگردانش به فارسی ترجمه شد. الرساله القشیریه کتابی است تعلیمی که با هدف تصوف راستین و دورداشتن صوفیان از کج‌روی به زبانی ساده و روشن تألیف شده است. ابوعلی بن احمد العثمانی، مترجم نخست این اثر که ظاهرا از شاگردان قشیری بوده با آگاهی از این هدف ترجمه‌ای ساده و دور از پیچیدگی‌های لفظی و معنوی به دست داده است.

ویژگی‌های ترجمۀ رسالۀ قشیریه از نظر لغات، ترکیبات و جمله‌ها بدین شرح است:

گذشته از اسم‌های خاص که با تغییراتی از اصل عربی انتقال یافته، در میزان کارکرد لغات فارسی و عربی در متن ترجمه جانب اعتدال رعایت شده است. کاربرد فعال‌های سادۀ فارسی در این اثر بسیار است. در فعل‌های مرکب این متن گاه هر دو بخش فعل فارسی است. در بخش ترکیب‌های اضافی غالبا فارسی است. جمله‌بندی در ترجمۀ رساله قشیریه بیشتر مطابق نحو فارسی است و فعل در آخر جمله آورده شده است. در ترجمۀ رساله جمله‌های بسیاری وجود دارد که ساختار آن با اصل عربی متفاوت است و به نظر می‌رسد مترجم آگاهانه و برای انتقال مناسب‌تر مضمون به مخاطب فارسی زبان دست به تغییر ساختار جمله زده است.

نسخه‌های اصلی استفاده شده در این تصحیح بدین شرح است: 1. نسخۀ بغداد که در سال 484 هـ. کتابت شده و میکروفیلم آن در دانشگاه تهران نگهداری می‌شود. 2. نسخۀ مجمع ذخایر اسلامی که در ذی‌الحجه 544 هـ. به دست ابونصر هلال معروف به الکاتب بن ابی الحجاج بن ابی الحسین کتابت آن به پایان رسیده است. 3. نسخۀ کتابخانۀ  سلیمانیه که تاریخ کتابت شده و میکروفیلم آن در دانشگاه تهران محفوظ است. 4. نسخۀ کتابخانۀ مهدوی که در 1167 هـ. کتابت شده و به شمارۀ 771 در این کتابخانه نگهداری می‌شود. افزون بر نسخه‌های مذکور در تصحیح متن عربی الرساله از نسخه‌های دیگری نیز به عنوان نسخۀ کمکی بهره گرفته شده است.

در این تصحیح که به شیوۀ انتقادی انجام گرفته برای به دست دادن متنی منقح از ترجمۀ ابوعلی عثمانی، نسخه ایاصوفیان به دلیل ویژگیهایی مبنای تصحیح قرار گرفته و با نسخۀ موزه بریتانیا مقابله گردیده است. از نسخه لالااسماعیل و نسخه‌های متن عربی نیز برای رفع کاستی‌های راه‌یافته در این دو نسخه استفاده شده است. هر چند نسخۀ ایاصوفیا کامل است و ترتیب باب‌ها‌ی آن درست و گزارش آن در بیشتر مواضع صحیح است، در این تصحیح از آن به عنوان نسخه اساس استفاده شده، نسخه موزۀ بریتانیا نیز به عنوان نسخۀ دوم در تصحیح متن نقش تأثیرگذار ایفا کرده است. از نسخه‌های متن عربی و نسخۀ لالااسماعیل نیز به عنوان نسخۀ کمکی استفاده شده است.

در باب دوم کتاب در نسخۀ اساس ابتدای شرح حال هر یک از مشایخ عبارت «و دیگر از این طایفه بود»، نوشته شده است. ولی نسخۀ مب این جمله را ندارد.

در هر دو نسخۀ جمله‌های معترضه و دعایی با اختلاف فراوان آمده است. به همین دلیل در تصحیح متن دو شیوه به کار گرفته شده: 1. در جمله‌هایی که بعد از اسماء و صفات جلاله و نام‌های مبارک معصومین علیهم السلام آمده است عبارتی که کامل و درست بود در متن قرار گرفت. 2. تمام جمله‌های معترضۀ بعد از نام مشایخ مانند: رحمه‌الله، رحمه‌الله علیه و ... از متن حذف شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مصححان:

1. احوال و زندگانی

2. سنت و مشرب عرفانی قشیری

3. آثار قشیری

4. ترجمۀ رسالۀ قشیریه

5. نسخه‌شناسی و شیوۀ تصحیح

پی‌نوشت‌ها

متن ترجمۀ رسالۀ قشیریه