معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

آنچه در این کتاب فراهم آمده، پاره‌ای از مقالات و یادداشت‌های حسن انصاری است که در طول سال‌های گذشته، در وب‌نوشت «بررسی‌های تاریخی» در سایت کاتبان منتشر شده است. این مجموعه شامل مقالات کوتاه و بلند متنوعی است که بخشی از آنها با محوریت معرفی یک کتاب و یا نسخه‌ای خطی نوشته شده‌اند و برخی هم به موضوعات دیگری و از جمله حوزۀ تاریخ اندیشۀ اسلامی و تاریخ دانش حدیث پرداخته‌اند.

عرصۀ کتاب و نسخه‌پژوهی عرصه‌ای است متحول و اطلاعات دائماً در حال فزونی است. گاهی این اطلاعات بر سرنوشت یک تحقیق تأثیر مهمی می‌گذارد، با این وصف نویسنده در این کتاب تلاشی برای روزآمدکردن اطلاعات مقالات منتشرشده نکرده است؛ علت آن هم این است که این کار عموماً خود به تألیف مقالات تازه‌ای می‌انجامد. بنابراین جز اصلاح پاره‌ای از اغلاط تایپی یا تصحیح اشتباهی آشکار، در ساختار مقالات دستی نبرده است.

مقالات و یادداشت‌های این دفتر در چهار فصل کلی تنظیم شده‌اند: فصل اول: شیعۀ امامیه؛ فصل دوم: اهل سنت و معتزله؛ فصل سوم: زیدیه؛ فصل چهارم: مقالات گزارشی.

فهرست مطالب کتاب:

سخن نخست

* فصل اول: شیعۀ امامیه

جایگاه الکافی در میان امامیه، شیوه و روش کلینی در الکافی، شروح کتاب الکافی: زمینه‌ای برای تعارضات میان اخباریان و اصولیان، جایگاه علمی و مذهبی کلینی در میان امامیه، شهید اول و اثری ماندگار و در عین حال مغفول از او، «اصل» نزد محدثان و نگاهی به نظریۀ تحلیل فهرستی: نقدی بر یک رویکرد رجالی، اصل، سرچشمۀ منابع حدیثی،  اصول حدیثی، معنا و مفهوم «اصل» در میانۀ دو شیوۀ  اصولی و اخباری، ضرورت پژوهشی همه جانبه دربارۀ اجازات شیعی، لبّ لباب و پرسشی چند، فراخوان برای بزرگداشت مقام علمی و فرهنگی شیخ طوسی، دربارۀ شیخ طوسی، کتاب‌های شیخ طوسی و ضرورت‌های تصحیح متون، بازهم دربارۀ شیخ طوسی، انس الوحید شیخ طوسی، مختصری دربارۀ جایگاه حدیث در میان امامیه، فهارس امامیه: فهرست عبدالله بن جعفر الحمیری، تفاسیر شیعی، تفاسیر اهل بیت و مشکل اخباری‌گری، جبریل بن احمد الفاریابی و انتساب کتابی به او، خطایی در تاریخ‌نگاری فلسفه در ایران بعد از عصر صفوی، شریف مرتضی برای تدریس خارج اصول فقه چه کتابی را مبنا قرار می‌داد؟، چند نکتۀ انتقادی دربارۀ کتاب فهارس الشیعه، سخنی با آقای کدیور، نقد یک نظریۀ غیرتاریخی: در حاشیۀ مقالۀ «علمای ابرار» آقای کدیور، آیا ابن غضانری معتقد به نظریۀ امامان به مثابۀ «علمای ابرار» بود؟، فخر رازی، متکلم و آشنا به مذاهب کلامی و اعتقادی، مطالعات تاریخی و باورهای اعتقادی با تأکید بر مطالعات شیعی، میراث مکتوب شیعی و شیوه‌های نقادی غیرتاریخی، حدیث‌گرایی و تبلیغات مذهبی، حدیث به عنوان ابزار رسانه‌ای.

* فصل دوم: اهل سنت و معتزله

تفسیری کهن از دانشمندی ایرانی، هویت نویسندۀ کتاب یواقیت العلوم و دراری النجوم، یادداشت‌هایی از کتاب غرر الأمثال بیهقی، یک سند ارزشمند دربارۀ عقاید فرق مختلف اسلامی، سراج العقول و چند کتاب دیگر از نویسندۀ یواقیت العلوم، فهرست خودنوشت تألیفات نویسندۀ یواقیت العلوم، کتاب تراجم الأعاجم و زین المشایخ البقالی، تفسیر قرآن تألیف بقّالی خوارزمی، هویت شرح شهاب الأخبار طبع دانش پژوه، کتابی در فقه و فتاوی حنفی از نویسنده‌ای معتزلی مذهب از خوارزم، یک متکلم معتزلی فراموش شدۀ اصفهانی، تفاسیر خراسانی قرآن: تفسیر حدادی و تفسیر حاکمی، دو گزارش تازه دربارۀ محمد بن کرام و کرامیه، تفاسیر معتزلی قرآن و بایسته‌های پژوهشی.

* فصل سوم: زیدیه

از گنجینه‌های نسخه‌های خطی: منابع تاریخی و رجالی دربارۀ یمن، پروژه‌ای برای تدوین تاریخچۀ فقه زیدی، چهار مکتوب به گیلان و دیلمستان متعلق به نخستین سال‌های سدۀ هفتم قمری، فقه زیدی و برنامۀ عمل دولت، مراجع فقه زیدی در شمال ایران،  نامنامۀ زیدیان ایرانی، اخبار فخّ و خبر یحیی بن عبدالله تألیف احمد بن سهل الرازی؛ کتابی مجعول، امام یحیی بن حمزه و سهم او در دانش‌های دینی، پاره‌هایی دربارۀ ابوطالب‌ هارونی، بخشی از تاریخ شمال ایران، تصوف زیدیان و غزالی، مکتوبی به گیلان و دیلمان، فوایدی از کتاب الفلک الدوار، دانشمندان گمنام ایران.

* فصل چهارم: مقالات گزارشی

هانری کربن و گفت‌وگو شرق و غرب، مطالعات شرق‌شناسی در فرانسه، قدردانی از خاورشناسان و وضعیت تفکر در جوامع ما، کتاب الأبحاث فی تقویم الأحداث، ترجمۀ عربی جامع الحکمتین ناصر خسرو، اخبار چند کتاب، در مورد دو کتاب، چند کتاب در حوزۀ علم کلام، متون اباضیان، کتابی جدید دربارۀ شیعه‌شناسی، دربارۀ کتاب مکتب در فرآیند تکامل، چند کتاب تازه از پرفسور حسین مدرسی، ضرورت تصحیح دربارۀ این چند کتاب، تصحیح چند کتاب از حاکم جشمی: تحکیم العقول و، تحولات فقه معاصر سنی، اهمیت نص مقدس در اسلام، اسلام ایرانی: اسلام مدنی، یک رویکرد با دو نتیجۀ متفاوت،  تمدن فقه، پیشنهادی برای تدوین نامنامۀ جامع دانشمندان ایران اسلامی، دربارۀ تاریخ‌های محلی، دکتر تفضلی؛ یادی و نقل خاطره‌ای، شادروان استاد محمدتقی دانش‌پژوه، قاضی اسماعیل اکوع، ادوارد سعید و میراث او، محقق جعفری، متکلمی از تبار متکلمان شیعه، علامۀ کتاب‌شناس، یادی از دکتر شرف، کتاب‌شناس نظریه‌پرداز، با محمد ارکون در پاریس، مردی از تبار دانش و تحقیق.

فهرست اعلام