معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

اخوان‌الصفا گروهی از دانشمندان برجسته در قرن چهارم، متخصص و صاحب نظر در علوم عقلی و علوم طبیعی زمان خود بودند که با هدفی خاص، دست به تألیف رسائلی موسوم به «رسائل اخوان الصفا و خُلّان الوفا و اهل العدل وابناء الحمد» زدند که تا آن زمان مانند آنها نوشته نشده بود.

این دانشمندان از یادکرد نامشان در متن رسائل خودداری کرده‌اند. به رغم گمانه‌زنی‌هایی که در این‌باره شده و در منابع گوناگون اقوالی دربارۀ نام آنها نقل شده، هنوز دلیل روشنی بر اختفای نامشان نمی‌دانیم و لذا یکی از مهم‌ترین نکات دربارۀ رسائل این است که به‌درستی دانسته شود نویسندگان این متن چه کسانی بودند و قصد و غرض آنها از تألیف این اثر چه بود؟ قاضی نعمان مغربی تمیمی (238 ـ363 ق) که از نویسندگان اسماعیلی است، در اثرش الرساله المذهبه مؤلفان رسائل را: «عبدالله بن حمدان، عبدالله بن سعید، عبدالله بن میمون و عبدالله بن مبارک» برمی‌شمارد. اما اکثر منابع کهن، پنج نام دیگر را به عنوان نویسندگان رسائل ذکر کرده‌اند. علی بن زید بیهقی (493 ـ 565 ق) در کتاب خود، اسامی اخوان الصفا را چنین: «ابوسلیمان محمدبن معشر بستی معروف به المقدسی، ابوالحسن علی بن هارون الزنجانی، ابو احمد النهرجوری، العوفی و زید بن رفاعه» بر می‌شمارد.

در مورد اینکه چرا اخوان الصفا عدد 51 را برای رسائل خود برگزیده‌اند نظرات مختلفی ذکر شده است. هر چند در مقدمۀ اثر، تعداد رسائل 52 رساله ذکر شده است. این رسائل در چهار «قسم» تنظیم شده و ذیل هر قسم، رسائل مرتبط با ان موضوع درج شده است. عناوین اقسام و رسائل کتاب مشتمل بر: 1. رسائل ریاضیۀ تعلیمیه (14 رساله)؛ 2. رسائل جسمانیۀ طبیعیه (17 رساله)؛ 3. رسائل نفسانیۀ عقلیه (10 رساله)؛ 4. رسائل ناموسیۀ الهیه (11 رساله).

هدف اخوان از تألیف رسائل این بوده تا گزیده‌ای از همۀ دانش‌های مطرح زمان را برای طرفداران خود بیان کنند تا موجب «راهنمایی گمراهان و ارشاد سرگشتگان و بیدار کردن غافلان» شود. این جماعت در نگارش هر یک از رساله‌ها مقصود خاصی داشتند، مثلاً مقصود خود را از آوردن رسالۀ اعداد، ریاضت نفس متعلمین برای فراگیری فلسفه دانسته‌اند، چنانکه غرض خود را از طرح رسالۀ هندسه، راهنمایی نفوس بشری از محسوسات به معقولات و از جسمانیات به روحانیات بیان نموده‌اند. رسالۀ موسیقی را برای بیان اینکه نغمات و آهنگ‌ها مانند تأثیری که داروها و خوراکی‌ها در جسم انسان می‌گذارد، الحان موزون نیز در نفوس شنوندگان نیز تأثیراتی را می‌گذارد که موجب تعالی روح می‌شود.

چاپ کاملی از این رسائل در سال 1301 ق/ 1884 م در بمبئی به کوشش نورالدین بن جیواخان منتشر شد. منتخبی از آن در سال 1830 در لندن و منتخبی دیگر در لایپزیک در سال 1883 م و چاپهای دیگر در کلکته در سالهای 1812 و 1846 و در مصر در 1347 ق / 1928 م. احمد زکی پاشا و طه حسین در چهار جلد تصحیح نسبتاً خوبی ارائه ندادند و تنها از لحاظ فصل‌بندی و ویرایش فنی از چاپ هند بهتر است. فریدریک دیه تریسی (دیترچی) در سال 1886 کتابی به نام خلاصة الوفا فی اختصار رسائل اخوان الصفا تصحیح و منتشر کرد. وی این خلاصه را به آلمانی ترجمه و در سال 1886 در لایپزیک به چاپ رساند.عمر فروخ در سال 1953، عزت عبدالعزیز در سال 1954، عمر الدسوقی در سال 1948، جبور عبدالنور در سال 1945، محمود الملاح در سال 1952 از جمله پژوهشگران عرب بودند که رسائل اخوان الصفا را تصحیح کرده و یا تک نگاشت‌هایی را دربارۀ آن منتشر کرده اند. جمیل صلیبا در سال 1947 م رسالۀ جامعه را در دمشق تصحیح و منتشر کرد که به اشتباه مؤلف آن را ابوسلمۀ مجریطی معرفی می‌کند. مصطفی غالب در سال 1984 چاپ تازه‌ای از رسالۀ جامعه در بیروت منتشر کرد. از این رساله دستنوشتی به تاریخ 684 ق/ 1285 م به شمارۀ 1700 در کتابخانۀ مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی نگهداری می‌شود. در سال 1970 عارف تامر در بیروت نسخۀ دیگری به نام جامعة الجامعة که گویا خلاصه‌ای از همۀ رسائل است را منتشر کرد.

از رسائل اخوان الصفا دستنویس‌های متعددی موجود است. جز آنچه در فهرست‌های مشترک از نسخه‌های این اثر شناسانده شده (قره بلوط بی تا، 3672 – 3673 ؛ درایتی 1391: 414 - 420) این نسخه‌ها به عنوان نسخه‌های کامل قابل ذکر است:

نسخۀ 4708 کتابخانۀ مجلس، مورخ 686 ق، 412 گ؛ نسخۀ 871 کتابخانۀ کوپرولو، بی تا (از آغاز تا رسالۀ اول از قسم چهارم، حدود سدۀ 7 و 8 ق) و مورخ 820 قمری (بخش نو نویس پایانی) 531 گ (ششن و .... 1401 : 1/ 431)؛ نسخۀ 2683 کتابخانۀ نور عثمانیه، مورخ 1061 ق، 475 گ؛ نسخۀ 1278 مجموعۀ طباطبایی در کتابخانۀ مجلس، مورخ 1280 ق، 687 ص (نظری).

نسخه‌ای که در اینجا به صورت عکسی به چاپ رسیده، دستنویسی است مورخ 704 ق در دو مجلد که به شماره‌های 2130 و 2131 در مجموعۀ فیض الله افندی در کتابخانۀ ملت (استانبول) نگهداری می‌شود. نسخه از آغاز به صورت دو مجلد فراهم آمده و شیوۀ آرایه‌ها و نیز یادداشت‌های مالکیتی که در ادوار مختلف بر هر دو مجلد درج شده این موضوع را تأیید می‌کند. چنانکه از عبارات انجامه‌ها دانسته می‌شود، کاتب نسخه «علی بن موسی بن عمران بن اسماعیل بن عمران بن موسی بن فضل الشنینی الشلیمی» نام دارد.