معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سفرنامه‌پژوهی ایرانی، غالبا در بن‌بست توصیف باقی مانده و یا اغلب با نگاهی به مفهوم «دیگری» و وام‌گرفتن از مفاهیم رویکرد شرق‌شناسی به سراغ متون به یادگارمانده از سیاحان و سفرنامه‌نویسان رفته است. از سوی دیگر جوان‌بودن این حوزه مطالعاتی در ایران و فقر نسبی منابعی که به‌طور مستقیم اسلوب‌های سفرنامه‌پژوهی را شکل دهند، سبب تحلیل‌های بعضاً اشتباه و خطایی شده است که در سال‌های اخیر در این حوزه شاهد آنیم. این کتاب با ماهیت دیباچه‌ای خود به مبحث سفرنامه‌نویسی، افزون بر اینکه به تعریف ژانر سفرنامه و تعاریف متناقض و بحث‌های کلیدی آن می‌پردازد، تحول سنت سفرنامه‌نویسی در جوامع غربی را منعکس می‌کند. همچنین نشان می‌دهد سفرنامه‌نویسان از چه تکنیک‌هایی برای بازنمایی دیگری استفاده کرده و این تکنیک‌ها در چه ادواری به خدمت منافع استعمار درآمده‌اند. همچنین نویسنده مفاهیم جنسی و جنسیتی موجود در سفرنامه‌ها را مطالعه کرده و نشان می‌دهد زنان چگونه از فرای حصار سنت همیشه مردانه سفرنامه‌نویسی، تلاش کرده‌اند تا پیام‌هایشان را به مخاطب خود انتقال دهند و در تولید دانش و شناخت سرزمین‌های دیگر و به‌ویژه راهیابی به حریم زنانه‌ای که مردان را بدان راهی نبوده است، موفق بوده‌اند.

مطالعه این کتاب برای پژوهشگران داخلی از دو جنبه می‌تواند حایز اهمیت باشد؛ نخست آنکه سنت مغفولی را وارد حوزه توجه آنها می کند که فقدان توجه به آن می‌تواند انحرافات زیادی را در نتایج ایجاد نماید و دوم آنکه قادر است پژوهشی الهام‌بخش برای محققانی باشد که مایلند با الگوبرداری از کار تامپسون، سنت سفرنامه‌نویسی در شرق و به‌ویژه ایران را دنبال کنند، به خصوص در بحث زنان که جذابیت مطالعات تطبیقی را چند برابر می‌کند.

فصل آغازین کتاب مقدمه‌ای مبسوط درباب اهمیت ژانر پرفروش و عامه‌پسند سفرنامه‌ها در دنیاست. نویسنده در این مقدمه ذهن مخاطب خود را درگیر رسیدن به تعریفی جامع و مانع از این ژانر می‌کند و ضمن ارائه معرفی کوتاهی از شکل‌گیری دوره‌های گرایش به مطالعات سفرنامه‌ای، از دو دوره ظهور مطالعات پسااستعماری و رونق یافتن نظریات فمینیستی در این حوزه یاد می‌کند. همچنین وی با گفتاری دیباچه‌ای نشان می‌دهد که رشد اخیر علاقه آکادمیک به سفرنامه‌نویسی، با مجادلات و بحث‌های قابل‌توجهی درباره محاسن و اخلاقیات در این ژانر همراه بوده است. گفتنی است هدف این کتاب، داوری درباره بحث‌های مرتبط با دلالت‌های اخلاقی سفرنامه‌نویسی نیست، بلکه قصد دارد خوانندگان را به‌گونه‌ای مجهز کند که بتوانند نظر خود را درخصوص چند بحث کلیدی که اکنون درباره این ژانر در جریان است،‌ شکل دهند. برای این منظور این کتاب بر اساس برخی مسائل یا محورهای اصلی آثار پژوهشی اخیر مرتبط با سفرنامه‌نویسی سامان یافته است. همچنین این کتاب در اصل بر سفرنامه‌هایی تمرکز دارد که در جایی که می‌توان آن را با مسامحه «غرب» خواند، تهیه شده‌اند: یعنی اروپا، آمریکای شمالی و سنت‌هایی فرهنگی که ریشه در یونان باستان دارند و اروپایی‌ها و آمریکایی‌های مدرن به درست یا غلط آنها را از آن خود می‌دانند.

فصل دوم کتاب نمایانگر تلاش همه‌جانبه نویسنده برای ارائه تعریفی از این ژانر است؛ چرا که به‌زعم تامپسون و صاحب‌نظرانی که وی از آنها یاد می‌کند «این ژانر می‌تواند هر چیزی را از ماجرای قلاشان گرفته تا رساله‌های فلسفی، تفسیرهای سیاسی، حکایت‌های زیست‌محیطی و سیروسلوک معنوی دربرگیرد. در حالی که هم‌زمان آزادانه از حوزه‌های تاریخ، جغرافیا، انسان‌شناسی و علوم اجتماعی نیز وام می‌گیرد. ژانری ترکیبی که همه رشته‌ها در آن حضور دارند. لذا یکی از پیامدهای این عدم تجانس و ترکیب، آن است که اغلب تعیین اینکه سفرنامه‌نویسی در کجا تمام شده و ژانرهای دیگری چون خودزیست‌نامه‌نویسی، مردم‌نگاری، طبیعت‌نگاری و داستان‌های تخیلی آغاز می‌شوند، دشوار است. به این ‌ترتیب، مرزهای ژانر سفرنامه‌نویسی مخدوش بوده و کاملاً ثابت نیستند». نویسنده در این فصل کار را با بحث درباره رده‌بندی که در گفتمان آکادمیک اخیر، ژانر را احاطه کرده‌اند و روش‌های گوناگون تعریف عبارت «سفرنامه‌نویسی» توسط محققان آغاز می‌کند که همواره بخشی از این ژانر بوده‌اند تا جایی که تقریباً به جزئی سازنده از دسته‌بندی کلی «سفرنامه‌نویسی» تبدیل شده‌اند.

این کتاب در سومین فصل خود به سفرنامه‌نویسی در طول مسیر تاریخ نظر دارد و از اولین تجربیات بشر تا اشکال متأخر آن سخن می‌‌راند. جهان باستان نخستین مرحله‌ای است که کتاب به آن نظر دارد، مرحله‌ای که عمدتاً با اهداف نظامی، زیارتی و تجاری و برای برقراری و حفظ امپراتوری‌های مختلف جهان باستان، سیاحان را به سوی سفرنامه‌نویسی کشانده است و در استادانه‌ترین صورتش در عصر کلاسیک در قالب آثاری چون «تاریخ هرودت» خود را به نمایش گذاشته است. اما نکته مهم آن است که این دست آثار به‌طور معمول تنها شامل اطلاعاتی هستند که در طول سفر شخصی نویسنده فراهم آمده‌اند و این روش معمول بوده است و به‌ندرت با مفهوم مدرن از سفرنوشته مطابقت دارد. دوران قرون وسطی، مرحله دیگری است که تامپسون از آن یاد می‌کند که با وجود تفاوت متون به‌جامانده از آن با مفهوم مدرن سفرنوشته، دربرگیرنده طیف وسیعی از گزارش‌هایی از مسافران است که اغلب با جغرافیا، تاریخ طبیعی، علوم حیوانات و کتاب‌های عجایب دوره قرون وسطی درهم‌تنیده است. به‌طور خاص در مورد قاره آفریقا و آسیا که برای خوانندگان اروپایی منبعی از شگفتی بوده‌اند و این مسئله باعث ظهور ادبیاتی غنی و اغلب بسیار سوداگرانه شده است. همچنین نویسنده تأکید دارد که اگر زیارت، رایج‌ترین پارادایم در سفر و سفرنامه‌نویسی قرون وسطی باشد، درون‌مایه مهم و بسیار مرتبط دیگر این دوران حماسه‌های جوانمردانه و عاشقانه‌های حماسی است.

فصل چهارم این کتاب با عنوان گزارش جهان، به سراغ تجربه مسافران از سفر می‌رود و نشان می‌دهد اغلب مسافران در مواجهه با تفاوت‌های فاحش دچار سردرگمی شده و مکرراً برای درک پدیده‌هایی که از تمام انتظارات قبلی آنها فراتر رفته یا از آنها پیشی گرفته‌اند تلاش می‌کنند. به همین جهت سفر ممکن است برای آنان تجربه‌ای عمیقاً بیگانه‌کننده باشد؛ چراکه مسافر قرار است از محدوده امن هنجارهای خود خارج شود، لذا در توصیف جهان از اصل پیوند بهره برده و آنچه را می‌بیند بر اساس آنچه از قبل می‌شناخته توصیف می‌کند که ممکن است سبب شود تا توصیف او عجیب و برای کسانی که بعدها آن را می‌خوانند،‌ تصوری اشتباه حاصل کند؛ تصوری شبیه تک‌شاخ‌های آسیایی.

افزون بر این تشریح مفهوم ادب معرفت‌شناختی در سفرنامه‌نویسی و جلب اعتماد خواننده، مبحث دیگری است که نویسنده به آن می‌پردازد و نشان می‌دهد در راستای این نوع از اعتمادسازی، سفرنامه‌نویسان مجبور به رعایت چه پروتکل‌هایی بوده‌اند. همچنین در بخش دیگری از این فصل، تامپسون درخصوص اعتبار و صداقت در سفرنوشته‌های مدرن سخن به‌ میان می‌آورد و به‌ویژه‌ نشان می‌دهد ادعاهای مبنی بر تخصص علمی در سفرنوشته‌های مدرن، همیشه نقابی جعلی یا ابزاری کلامی نیست که برای بتواند برای تقویت اعتبار نویسنده به‌کار رود.

تامپسون در فصل پنجم به بررسی روش‌های کارکرد سفرنامه‌نویسی به‌عنوان شکلی از «زندگی‌نگاری» می‌پردازد. برای این منظور بخش میانی فصل به تمایل روبه‌رشد ژانر در قرن هجدهم به بعد برای برجسته‌کردن فرد راوی، به‌گونه‌ای که خود مسافر هم به اندازه مکان سفر مورد توجه خواننده قرار گیرد، اختصاص داده شده است؛ تحولی که سفرنامه‌نویسی را به‌شکلی آشکارتر به‌وسیله‌ای برای شرح‌حال‌نویسی تبدیل کرده است. این بخش هم به اهداف متنوعی که ژانر سفرنامه‌نویسی برای نیل به آنها استفاده کرده است و هم به راهکارها و تکنیک‌های کلامی متنوعی که سفرنامه‌نویسان برای بازنمایی خود به‌کار گرفته‌اند می‌پردازد. اما سفرنامه برای آنکه بتواند بینشی نسبت به شخصیت درونی مسافر ارائه نماید، نیازی نیست که به‌صراحت به قصد شرح‌حال‌نویسی نوشته شده باشد یا سبکی آشکارا ذهنی درپیش رفته باشد.‌ به‌طور مشابه، حتی سفرنامه‌هایی که در چشم خواننده مدرن بسیار غیرشخصی و غیرشرح‌حال‌گونه می‌نمایند هم‌ گاهی ممکن است به شکل خودنمایانه‌ای عمل کنند که نویسنده از طریق آن به‌دنبال نمایاندن هویت یا شخصیتی مطلوب از خود به جهان باشد.

فصل ششم کتاب به اهداف ایدئولوژیک پیدا و پنهان در پس سفرنامه‌ها اشاره دارد. تامپسون در این بخش از کتاب، به این نکته تأکید دارد که ابعاد ایدئولوژیک سفرنامه‌نویسی و اهداف کلامی گسترده‌تری که تمایل معمول سفرنامه‌نویسان در به‌تصویر‌کشیدن گروه‌ها و فرهنگ‌های دیگر به‌شکلی خصمانه یا افاده‌آمیز در خدمت آنها بوده است، موضوعاتی‌اند که در موج اخیر مطالعات سفرنامه‌نویسی بسیار به آنها پرداخته شده است.

در فصل پایانی کتاب، نویسنده به تفصیل بیشتری به قواعد جنسیتی و الگوهای توقعات، محدودیت‌ها و تعصباتی می‌پردازد که از لحاظ تاریخی از سفرنامه‌های نوشته‌شده توسط زنان و مردان حمایت کرده و آنها را شکل داده‌اند. برای انعکاس علاقه روبه‌رشدی که در سال‌های اخیر به این موضوع وجود داشته است، این فصل عمدتاً بر سفرنامه‌نویسی زنان تمرکز دارد. با این‌حال به مشاهده‌های بیشتری درباره هویت جنسی در سفرنامه‌نویسی مردان می‌پردازد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار مترجم

فصل اول:‌ مقدمه

فصل دوم:‌ تعریف ژانر سفرنامه‌نویسی

فصل سوم: سفرنامه‌نویسی در گذر زمان (نگاهی کلی)

فصل چهارم:‌ گزارش جهان

فصل پنجم: آشکارسازی خود

فصل ششم: بازنمایی دیگری

فصل هفتم: پرسش‌های جنسیت و گرایش جنسی

واژه‌نامه