معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در تاریخ هزار و چند صد سالۀ شعر فارسی پس از اسلام یعنی از زمان تنهایی آهوی کوهی در دشت یا غلتان غلتان رفتن گردویی بر لب گودالی تا آغاز قرن حاضر شمسی، شعر ایران شعری بوده است مردانه که زنان به عنوان یکی از موضوعات شعری، در تصویرهای اهریمن، مزاحم، مکار، پست، ضعیفه و ناقصه حضوری حقیر داشته‌اند. یعنی زنان نه‌تنها مورد توهین و ظلم این شاعران عظیم‌الشأن واقع شده‌اند که به علت جایگاه محترم و قدسی شعر در نزد مردم، ابیات مورد استناد مردم واقع شده و توهین عمومیت یافته است. انتساب ناروا به زنان سلسله‌وار و زنجیره‌ای با اولین حرکت ارسطویی شروع و به شاعران امروز در شعر کلاسیک کشیده شده است.

سخن از شعر زنانه ممکن نیست مگر اینکه از تاریخ مردانه و اوضاع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایران عبور کرده و بر تاریخ زن و سرگذشت زنان شاعر سرزمین خود مکث کنیم. تغییرات فرهنگی را مورد مداقع قرار دهیم تا دریابیم که شاعری زنان با عبور از چه تالاب‌ها و صحراها و کوه‌هایی به اینجا رسیده است و این موضوعی است متفاوت با بررسی تاریخ ادبیاتی شعر مردان که پس از بیان وقایع تاریخ عمومی به زیبایی‌شناسی و قدرت و صنعت شعری آنان می‌پردازد. در ادبیات کلاسیک ایران هر چه هست خواست مردان است و عشق‌طلبی آنان و شاید تنها نمونۀ توجه به مطلوب زنان را عارف نامی، عطار آورده باشد.

شعر زنان شاعر معروف ایران مثال روشنی است از سیطرۀ ممنوعیت‌ها و خط قرمزها برای زنان شاعر و شکل نگرفتن شعر زنانه. از اشعار رابعه بنت کعب قزداری که جایگاه ویژه‌ای در تاریخچه شاعری نه‌تنها زنان که در تاریخ ادبیات ایران دارد و به پهلو به پهلوی رودکی می‌زند و ابتکار ساخت ملمع را از او می‌دانند.

از بعد از مشروطیت و دورۀ پهلوی ما به دو گرایش آشکار زن‌بودن و زن‌نمابودن بر می‌خوریم؛ یعنی زنان اجتماعی برای حضور در عرصۀ عمومی که کاملاً مردانه بوده و بقای در آن به نفی ویژگی‌های زنانه اقدام کرده یا به شدت زنان را مورد نقادی قرار داده‌اند. گویی که برای ملعبه نبودن باید مرد شد؛ یا جمع بین جمال و کمال در دنیا امکان ندارد.

آنچه در کل در مورد شعر شاعران زن ایرانی می‌توان گفت این است که خواسته‌ها، آرزوها، مطالبات اجتماعی و سیاسی به جز در کلمات و تصوایر و مضامین معدودی از زنان که در واقع شاعران مشروطیت‌اند دیده نمی‌شود. شعر زنان را به‌ندرت می‌توان از نظر موضوع به شعر سیاسی، انقلابی، اجتماعی و انتقادی تقسیم کرد. شعر زنان در بهترین حالت آموزشی است و با توقعات جامعه از زنان همسویی دارد. شعر دورۀ قاجار که تعداد زیادی زنان شاهزاده و درباری و وابسته به دربار آن را شکل می‌دهند، همچنان درگیر مفاهیم قدیمی، تکراری و البته چون اندیشۀ مردان شاعر این عصر است. قلمرو شعری زنان به مکان و زمان و وادث ویژه‌ای محدود نیست.

شعر زنان سرانجام با اشعار نمایانگر خواهش و جسم زن، جسم زنی که در ادب و عرفان اسیر بود، عصیان کرد و به زندگی این جهانی رسید. این کتاب قصد بررسی شعر زنان در دوره‌های تاریخی ایران را به منظور نتیجه‌گیری اجتماعی از آن ندارد و وارد مبحث وجوه افتراق و اشتراک شعر آنان با شعر مردان نیز نمی‌شود؛ اما خواه ناخواه مقایسۀ شعر زنان و مردان پیش کشیده شده است.

این کتاب پس از سه دهه کار تنظیم شده است. نویسنده در امتداد بررسی جایگاه زنان ایران از آغاز تا انقلاب اسلامی که پنج مجلد از شش جلد آن عرضه شده است و جلد ششم در انتظار مجوز است، به بررسی شعر و ادبیات زنان پرداخته است. این کتاب با ارائه تصاویر بانوان، امیدوار است چهرۀ مشخص‌تری از زنان شاعر و ادیب ایرانی بنمایاند.

برای سهولت دستیابی به اطلاعات مربوط به هر شاعر و نویسنده و ... مندرجات به نه فصل تقسیم شده و در هر فصل که یک تقسیم‌بندی زمانی و موضوعی است، اشخاص بر اساس حروف الفبا و نه براساس تاریخ یا وفات یا زمان حکومت پادشاه و امیری خاص تنظیم شده‌ است.

ملاک انتخاب مدخل، اشتهار بیشتر یکی از نام‌های متعدد بوده و سایر نام‌ها و القاب و تخلص‌ها در داخل پرانتز آورده شده‌اند. شاعران و نویسندگانی که محل تولد و زندگی‌شان در حال حاضر جزو حوزۀ جغرافیایی ایران محسوب نمی‌شود در بخش «شاعران پارسی‌گو» آورده شده‌اند. در بخش‌های ترانه و لالایی و سوگ‌سروده‌ها از شاعر مشخصی نام برده نشده، چرا که نام مشخصی بر جای نمانده است ولی نام زنان شاعر عرب به ثبت رسیده است.

برای کل آثار رسم‌الخط یکسانی در نظر گرفته شده؛ چراکه موضوع مورد نظر نحوۀ نگارش و سبک نوشتاری این افراد بوده نه املا و رسم الخط. مدح و ثنای نویسندگان دورۀ پهلوی چون مربوط به تاریخ است و مشرب و نگاه یا مضایق نویسنده را نمایش می‌دهد به همان صورت آورده شده و هدفی دیگر را دنبال نمی‌کند.

معیار انتخاب آثار مترجمانی که چند اثر دارند، موضوع، شهرت اثر و انتخاب بخشی است که علاوه بر لذت‌آفرینی تا حدی بر اطلاعات خواننده نیز بیفزاید.

فهرست مطالب کتاب:

تقدیم‌نامه

تشکر و قدردانی

پیش‌گفتار

روش کار و مشکلات

چند توضیح

مقدمه

فصل اول: ادبیات شفاهی و زنان

فصل دوم: بعداز اسلام تا حملۀ مغول (قرن 1 تا 7 قمری)

فصل سوم: از حملۀ مغول تا صفویه (قرن 7 تا 10 قمری)

فصل چهارم: عصر صفویه (قرن 10 تا میانۀ قرن 12 قمری)

فصل پنجم: دورۀ افشاریه و زندیه (میانۀ قرن 12 تا اول قرن 13 قمری)

فصل ششم: عصر قاجار تا مشروطه (قرن 13 تا ربع اول قرن 14 قمری)

فصل هفتم: از مشروطه تا پهلوی دوم

فصل هشتم: زنان شهره شاعری

فصل نهم: پارسی‌گویان

پیوست‌ها