معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

رزم‌نامۀ کنیزک از داستان‌های حماسی مشهور در غرب ایران به زبان گورانی است. این داستان با بن‌مایه‌های نمایشی نفوذ گسترده‌ای در میان مردم داشته و روایت‌های گفتاری و نوشتاری چند از آن رایج است. کامل‌ترین روایت از این داستان، روایتی است منسوب به الفت که در دستنویس «هفت‌لشکر» گورانی به تاریخ 1349 ق/ 1309 ش به کتابت «ملاعزیز ولد الفت از طایفۀ کلهر» آمده است. این مجموعه که از برگ 8 ب تا برگ 45 الف «هفت‌لشکر» را در بر دارد، در ساختار مثنوی و وزن ده هجایی با یک تکیه در میان هجای پنجم و ششم و شامل 1124 بیت است. روایت ناقص دیگری از این داستان وجود دارد که داستان کنیزک و آغاز داستان برزو و رستم را در بر دارد. ایزدپناه این روایت را همراه با عکس نسخۀ دستنویس چاپ و نیمی از آن را آوانگاری و ترجمه کرده است. همزه‌ای روایتی از این داستان را همراه با خلاصه‌ و ترجمۀ آزادی از آن چاپ کرده است. شریفی روایتی از این داستان (کتابت 1327 ق) را معرفی کرده، لطفی‌نیا خلاصه‌ای از آن را آورده و چمن‌آرا نیز به روایتی از آن اشاره کرده است.

در متون اوستایی، پهلوی، فارسی زردشتی و حماسه‌‌های ملی از این داستان سخنی به میان نیامده و همچنین در طومارهای نقالی و رستم‌نامه‌ها داستانی به نام «کنیزک» یا داستانی که دربردارندۀ محتوای رزم‌نامۀ کنیزک باشد وجود ندارد. البته پیوند کم‌رنگی میان این داستان و آغاز داستان سیاوش و نیز رویدادهای پس از مرگ فرود وجود دارد.

رزم‌نامۀ کنیزک بخشی از منظومۀ هفت‌لشکر است. این منظومه بنابر گفته کاتب آن پنج جلد بوده است. رزم‌نامۀ کنیزک به زبان گورانی بوده و در ادبیات حماسی ایران از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و در حماسه‌های فارسی و متون نقالی نمونه‌ای ندارد.

گوران اصطلاحی تاریخی برای بخشی از ساکنان غرب ایران است که گورانی منسوب به آن است. زبان گورانی از زبان‌های گروه شمال غربی ایرانی نو است. این زبان تحت تأثیر کردی، فارسی و عربی قرار گرفته و با لری و لکی نیز آمیخته است؛ اما واج‌شناسی آن متمایز از کردی و فارسی و به واج‌شناسی زبان پارتی باستان نزدیک است. گورانی زبانی مستقل است که با زبان کردی نسبتی ندارد و به نادرست کردی خوانده می‌شود.

رزم‌نامۀ کنیزک همان‌طور که گفته شد، بخشی از منظومۀ هفت‌لشکر است. ظاهراً کاتب فرزند راوی بوده و روایت پدر را می‌نگاشته است؛ اما در سراسر متن به نام راوی اشاره‌ای نشده است. از این منظومۀ پنج‌جلدی تنها جلد پنجم آن موجود است و از چهار جلد دیگر اطلاعی در دست نیست. از آنجا که هفت‌لشکر فارسی مجموعه‌ای از تاریخ اساطیری ـ داستانی ایرانی باستان در سپهر زمانی کیومرث تا بهمن است، هفت‌لشکر گورانی نیز در این سپهر تاریخی بوده است. افزون بر این داستان‌های فراوان پراکندۀ دیگری دربارۀ تاریخ اساطیری ـ داستانی ایران باستان به زبان گورانی وجود دارد که این روند را کامل می‌کند. به هر روی هفت‌لشکر گورانی در همان سپهر زمانی هفت‌لشکر فارسی است؛ البته با اختلافاتی گاه بسیار چشمگیر که وجود یک سنت حماسه‌سرایی در غرب کشور را نشان می‌دهد. رزم‌نامۀ کنیزک در نگاه نخست و در جزئیات یادآور زریران پهلوی/ کوچک و در نگاهی جامع و در کلیات یادآور بخش برجسته‌ای از شاهنامۀ فردوسی و غررالسیر ثعالبی در داستان‌های گشتاسپ و ارجاسپ، اسفندیار و ارجاسپ و هفت‌خان اسفندیار است. کلیت این سه داستان را می‌توان یادگار زریران پارتی/ بزرگ نامید.

در مقدمه این کتاب نخست به معرفی و توصف دستنویس اساس متن و نیز معرفی دستنویس‌ها و روایت‌های دیگر این حماسه پرداخته شده و مختصری دربارۀ زبان گورانی، شاخه‌ها و ادبیات آن آمده است. سپس به منظور شناخت بنیادهای اصلی رزم‌نامۀ کنیزک، گزارش اوستایی، فارسی باستان و روایت‌های اشکانی و ساسانی و همچنین گزارش‌های فارسی و عربی یادگار زریران و پیوند آنها با رزم‌نامۀ کنیزک بررسی شده است. همچنین خلاصۀ دقیق و مفصلی از رزم‌نامه ارائه شده که پیش‌زمینۀ مناسبی برای مطالعۀ متن به گونۀ تخصصی است. در پایان نیز پس از بررسی و مقایسۀ تطبیقی رزم‌نامۀ کنیزک و یادگار زریران پهلوی در بخش همانندی‌ها و ناهمانندی‌ها با رویکرد کلی، روایت پارتی یادگار زریران بازسازی شده است.

متن گورانی کتاب بر اساس دست‌نویس کتابخانۀ آستان قدس رضوی است. این دست‌نویس اگرچه در آغاز بدون افتادگی است؛ اما مقدمه و آغاز داستان را ندارد. از این روایت که در مقایسه با نمونه‌های مشابه از اصالت بیشتر و نویسه‌های دشوارتری برخوردار است، به عنوان نسخۀ اساس استفاده شده است.

مشکل‌ترین و پیچیده‌ترین بخش کار در این کتاب، برگردان متن گورانی به زبان فارسی بود؛ زیرا زبان گورانی از دستور، واژگان و افعال پیچیده‌ای برخوردار است و گاه یک واژه‌بست/ شناسه یا یک تکیه می‌تواند معنای واژه، عبارت، مصرع و بیتی را دگرگون کند. وزن هجایی و مصراع دوبخشی کار شاعر و راوی را بسیار سخت و گاه وی را مجبور کرده جملات را به صورتی ناقص بیان کند. در این ترجمه تلاش شده با ارائۀ ترجمه‌ای روان و شیوا افزون بر حفظ ساختار زبان گورانی، لطف سخن و بیان شاعرانۀ ابیات نیز حفظ شود تا خواندن ترجمه برای خوانندۀ فارسی‌زبان گوارا، شیرین و ساده باشد.

فهرست مطالب کتاب:

* پیش‌گفتار

* مقدمه

زبان گورانی

هفت‌لشکر

رزم‌نامۀ کنیزک

یادگار زریران پهلوی

همسان‌سازی رزم‌نامۀ کنیزک با روایت پهلوی یادگار زریران

یادگار زریران پارتی

جمع‌بندی

* متن گورانی

* آوانگاری

* ترجمه (نگارش فارسی)

* یادداشت‌ها

* نمایه

* کتاب‌نامه

* پیوست‌ها

پیوست 1) کوته‌نوشتها

پیوست 2) راهنمای ارجاعات

پیوست 3) راهنمای نشانه‌های آوانگاری به کار رفته در متن

پیوست 4) نمونه‌هایی از دستنویس هفت‌لشکر گورانی الفت