معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

بی‌گمان جویندگان حقیقت در زمینه‌های گستردۀ آثار جمالزاده پژوهش و تحقیق خواهند کرد و این کتاب آغاز یک دوره از پژوهش و تحقیق دربارۀ جمالزاده به شمار می‌رود. جمالزاده در زمینه‌های متفاوت و گسترده‌‌ایی قلم می‌زد. از نقد ادبی تا داستانویسی، عرفان و فلسفه تا تاریخ و فرهنگ. بررسی و نقد مجموعۀ این زمینه‌ها کار دشواری است که می‌باید به زمان سپرد تا کار خودش را بکند.

حرف و سخن دربارۀ جمالزاده بسیار گفته و نوشته شده است. به‌خصوص در این اواخر که جمالزاده و آثارش با بی‌مهری و داوری‌های نسنجیده و حتی گاه با حبّ و بغض روبرو بوده است. داوری‌هایی از منتقدان ادبی تا مصلحان اجتماعی. تردیدی نیست که زندگی بلند و پر از فراز و نشیب جمالزاده حرف و سخن بسیاری را برانگیخته است که باید بررسی شود. اما اینکه ما با معیارهای امروزی نقد ادبی سراغ «یکی بود و یکی نبود» سال 1300 برویم دور از انصاف است. در اینجا سخن دکتر محمدعلی همایون کاتوزیان بسیار مصداق دارد که: « ... اما این افسانه که جمالزاده پس از یکی بود و یکی نبود دیگر چیز باارزشی ننوشت دلایل خودمانی‌تری هم داشت. یکی اینکه جمالزاده و رئالیسم انتقادی او را در دهگان 1320 و 1330 از نظر اجتماعی و سیاسی دیگر مُد روز نبود. اما جنبۀ خودمانی‌تر آن خاصه به دلیل افراط و تفریط جامعۀ ماست، در هر چیز. و از جمله اینکه آدم و آراء و آثارش را یکجا یا به درجات اعلاء می‌بریم یا به درکاتِ اَسفل می‌رسانیم. و خیلی وقت‌ها عین این کار را دربارۀ یک فرد می‌کنیم. یعنی یک روز می‌گوئیم این آدم و آراء و آثارش زنده باد، و یک روز می‌گوییم مرده باد. جمالزاده معبود و معصوم نبود. اما خیلی صفات برتر و برازنده داشت. یادش گرامی خواهد بود».

تلاش شده است تا مقالاتی که در این مجموعه آورده شده، بیانگر بخش مهمی از زندگی جمالزاده در عرصات گوناگون باشد. از تحلیل فعالیت‌های سیاسی جمالزاده در کمیته ملیون تا بررسی ادبی داستان‌ها و قصه‌هایش. آنچه به عنوان خاطرات از دوستان و آشنایانش آمده بدون تردید بخش مهمی از شخصیت جمالزاده را به نمایش می‌گذارد.

در ابتدای کتاب سال‌شمار زندگی زنده‌یاد جمالزاده و در انتها هم کتاب‌شناسی کتاب‌ها و نوشته‌های او آورده شده است. همچنین در این کتاب نامه‌هایی از جمالزاده به علامه محمد قزوینی، قاسم غنی، سیدهادی خسروشاهی و .... نیز آمده است.

در ادامه مروری بر برخی از نوشته‌های این کتاب دربارۀ جمالزاده و نوشته‌های او خالی از فایده نخواهد بود.

ایرج افشار چنین می‌نویسد: «در نوشتن حکایت و داستان پیشروست. «یکی بود و یکی نبود» نخستین مجموعۀ داستان‌های او و شاهکار آثار اوست. در این اثر و در آثار دیگر چهره‌های دینی جامعۀ ایرانی را نیک جلوه‌گر ساخته است. سپاهی ستمگر، زاهدان ریائی، فرنگ‌رفتۀ بی‌هنر، دیوانی دزد و آلوده، از افراد شاخص داستان‌های اویند. موضوع داستان‌هایش غالیاً حمایت از «حیثیت انسانی» و مدافعه از ستمدیدگان است و در آنها خلق و خوی ستم‌ورزان سیاه‌درونی را مجسم می‌سازد که جامعه ما از وجود آنها زیان و خسران می‌برد. چهرۀ مردم کوی و برزن در همۀ آثار او هویداست و برجستگی آثارش از همین‌جاست». (صفحه 142)

پرویز ناتل خانلری در مورد او چنین می‌گوید: «پیشوای نوول‌نویسی فارسی محمدعلی جمالزاده است که کتاب «یکی بود یکی نبود» را در سال 1339 هـ. ق در برلن منتشر ساخت. این کتاب شامل شش حکایت است و در مقدمۀ مفصل آن جمالزاده بیانیۀ مکتب جدید را نوشته و اهمیت و فایدۀ قصه و رمان را که به عقیدل او «بهترین آینه‌ای است برای نمایاندن احوالات اخلاقی و سجایای مخصوصه ملل و اقوام» شرح داده و مخصوصاً فایدۀ مهم این‌گونه آثار را که وصف زندگانی و حالات طبقات مختلف است در توسعه و تکمیل زبان و ثبت الفاظ و اصطلاحات عامیانه که موجب تکثیر لغات و تعبیرات زبان است دانسته است. باید گفت که در این شیوۀ انشاء جمالزاده مبتکر نیست اگر از ترجمۀ  تمثیلات آخوندزاده و ترجمۀ حاجی‌بابا که ذکر هر دو گذشت چشم بپوشیم افتخار ابداع این سبک با دهخداست که در روزنامۀ صوراسرافیل مقالات نیش‌دار هجو و انتقاد اجتماعی به امضای «دخو» نوشت و اولین‌بار الفاظ و تعبیرات عامیانه را در آثار ادبی اجازۀ ورود داد». (صفحه 165)

محمدعلی همایون کاتوزیان در این مجموعه درباره جمالزاده می‌نویسد: «جمالزاده از هر نظر آدمی قانع و راضی بود و از هر نظر آدمی گشاده‌روی و گشاده دست و فراخ سینه بود. برای هر که از او کار می‌خواست تا می‌توانست کار می‌کرد. به هر که به او نامه می‌نوشت جواب می‌داد. زبان و قلمش از تشویق و تحسین باز نمی‌ایستاد، اگر چه ـ البته ـ در این کار نسبت را رعایت می‌کرد و اگر چه از انتقاد بجا و مناسب ـ آن هم با ظرافت و شیرینی کمیابی ـ روگردان نبود. اعتماد به نفس واقعی او را از تظاهر و تفرعن بی‌نیاز کرده بود. برای همه استقلال رأی و شخصیت قائل بود و از همه چیز یاد می‌گرفت. از لغزش‌های خود به راحتی سخن می‌گفت. تقریباً از هیچ‌کس بد نمی‌گفت، و در موارد نادری که (فقط به دلایل اخلاقی و اجتماعی) این کار را لازم می‌دانست کلامش بلند و زبانش تند و تیز و خردکننده نبود. جمالزاده زندگی را دوست می‌داشت اما به خاطر زندگی ـ به خاطر نام و نشان و ریاست و دارایی .... ـ به هیچ کس زیان نمی‌زساند. ذرّه‌ای بخل و کینه و حسد در گفتار و رفتارش مشهود نبود». (صفحه 579 و 580)

فهرست مطالب کتاب:

سالشمار سیدمحمدعلی جمالزاده/ دکتر متینی

زندگی من .../ سیدمحمدعلی جمالزاده

محمدعلی شاه قاجار و سیدجمال الدین .../ سیدمحمدعلی جمالزاده

سیدجمال‌الدین واعظ اصفهانی.../ سیدمحمدعلی جمالزاده

خاطرات واقعۀ شوم بین راه بغداد .../ سیدمحمدعلی جمالزاده

تولد یک نویسنده/ میشل کویی پرس/ احمد کریمی حکاک

طرحی از زندگی جمالزاده/ میشل کویی پرس/ احمد کریمی حکاک

سید چند سال دارد؟/ دکتر محمدابراهیم باستانی پاریزی

بانگ خروس سحری/ دکتر غلامحسین یوسفی

سیدمحمدعلی جمالزاده/ سیدحین تقی‌زاده

عشق به زاد و بوم/ ایرج افشار

آیندۀ فرزندان ایران در خارج .../ احمد بیرشک

آوای بازگشت به گذشته/ حسن میرعابدینی

پیشوای نوول‌نویسی/ دکتر پرویز ناتل خانلری

جمالزاده و ادبیات جدید ایران/ یحیی آرین‌پور

استاد پیشکسوت ما جمالزاده/ پیتر چلکووسکی/ یعقوب آژند

یاد آن معلم جوان و آن استاد پیر!/ محمود برآبادی

در بزرگداشت جمالزاده/ منصور اوجی

جمالزاده و آرتور کریستن‌سن/ دکتر فریدون وهمن

سیدمحمدعلی جمالزاده و گی دوموپاسان/ رویا لطافتی

چاپارخانه/ آرتور کریستن سن/ دکتر فریدون وهمن

ای کاش این قصه به سر نرسد .../کاوۀ گوهرین

جایگاه جمالزاده در نثر نوی فارسی/ عبدالعلی دست‌غیب

مردی با کراوات سرخ/ صادق همایونی

اگر جمالزاده وسط گود بود/ دکتر محمود عنایت

داستانویسی سیدمحمدعلی جمالزاده/ جمال میرصادقی

جایگاه جمالزاده در داستانویسی فارسی/ ابراهیم استاجی

دیداری با سیدمحمدعلی جمالزاده/ سیدهادی خسروشاهی

پای صحبت سیدمحمدعلی جمالزاده/ بیژن اسدی پور

پنجاه فرزند سیدمحمدعلی جمالزاده/ دکتر محمدابراهیم باستانی پاریزی

سه دیدار با سیدمحمدعلی جمالزاده/ علی باقرزاده (بقا)

دیداری با سیدمحمدعلی جمالزاده پیر .../مینو مشیری

ماجرای جالب خیابان جمالزاده/ ابراهیم صهبا

جمالزاده و یکی بود و یکی نبود/ بولوتنی کوف/ حسن طاهباز

نگاهی به یکی بود و یکی نبود/ رضا رحیمی

دربارۀ یکی بود و یکی نبود/ علامه محمد قزوینی

قُلتَشن دیوان جمالزاده/ دکتر محمدعلی همایون کاتوزیان

نگاهی کوتاه به مجموعۀ یکی بود و یکی نبود/ دکتر تورج رهنما

نگاهی به داستان‌های یکی بود و یکی نبود/ ابوالفضل خدابخش

سر و ته یک کرباس یا اصفهان‌نامه/ بزرگ علوی/ کمال بهروزکیا

دربارۀ ترجمۀ سر و ته یک کرباس/ دکتر حشمت مؤید

دربارۀ خلقیات ما ایرانیان/ دکتر جلال متینی

وجوه مشترک جمالزاده و چخوف در داستانویسی/ نرگس محمدی بدر

مکتوب به سیدمحمدعلی جمالزاده/ علامه محمد قزوینی

نامه‌ایی از سیدمحمدعلی جمالزاده/ سیدهادی خسروشاهی

نامه‌ایی از سیدمحمدعلی جمالزاده/ خسرو ناقد

نامۀ جمالزاده به عبدالعلی دست غیب

نامۀ جمالزاده به بزرگ علوی

دو نامه از جمالزاده به دکتر قاسم غنی

عالم همقطاری (نمایشنامه)/ سیدمحمدعلی جمالزاده

کباب غاز (داستان)/ سیدمحمدعلی جمالزاده

گفتگو با سیدمحمدعلی جمالزاده

پایان کار سیدمحمدعلی جمالزاده/ دکتر محمدعلی همایون کاتوزیان

از نامه‌های سیدمحمدعلی جمالزاده به علی دهباشی

جمالزاده در دائره‌المعارف بریتانیکا/ مانی پدرام فرد

انعکاس درگذشت جمالزاده در روزنامۀ تایم/ ویدا فرهودی

کتاب‌شناسی کتاب‌ها و مقالات جمالزاده/ ناهید حبیبی آزاد