معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب یکی از آثار برجسته و نام آشنا در حوزۀ «شیخ جام‌پژوهی» به شمار می‌رود و اطلاعاتی مهم و مغتنم دربارۀ شیخ جام و فرزندان و فرزندزادگان وی ارائه می‌دهد؛ اثری است خاندانی که هم از احوال و مقامات و کرامات شیخ جام تکریماً سخن به میان می‌آورد و هم اختصاصاً به سیره و احوال فرزندان و اعقاب نامدار شیخ تا عصر مؤلف می‌پردازد. این کتاب کوششی خانقاهی است در ادامۀ سیر مقامات‌نویسی برای شیخ جام و طبعاً پس از کتاب‌های «مقامات ژنده‌پیل» سدید‌الدین محمد غزنوی و «خلاصۀ المقامات» ابوالمکارم جامی قرار می‌گیرد. مسلماً در این سیر و ترتیب، «فضل تقدّم» با سدید‌الدین غزنوی و ابوالمکارم جامی است و بوزجانی از آبشخور آن آثار غنی و انباشته از احوال و کرامات شیخ جامی بی‌نصیب نبوده و خود نیز بارها با تواضع و ادب به این بهره‌ها و برداشت‌ها اشاره داشته است.

اما آنچه روضۀ‌ الریاحین را در جایگاهی والاتر و ارجمندتر قرار می‌دهد و به مرتبۀ «تقدم فضل» می‌رساند، همانا «نوجویی» و «نوآوری» مؤلف است، نوجویی در طرح و ساختار و جستن طرحی تازه برای بیان احوال و مقامات شیخ، و نوآوری در ثبت و آوردن اطلاعاتی تازه دربارۀ شیخ و فرزندان وی.

بنابراین روضۀ الریاحین هم کتاب مقامات شیخ است و هم کتاب خاندانی وی؛ سکه‌ای مغتنم که رویی در سیرۀ ژنده‌پیل دارد و روی دیگر در احوال خاندانی و خانقاهی وی.

اطلاعات دربارۀ زندگی و احوال درویش‌علی بوزجانی بسیار اندک است و همین اندک نیز حاصل اشاره‌های کوتاه وی در این کتاب است. نام وی «درویش‌‌علی» و نسبتش «بوزجانی» است؛ بوزجانی یکی از آبادی‌های کهن و دیرپای ناحیۀ جام به شمار می‌آید و پیش از حضور شیخ جام در معدآباد و شکل‌گیری تربت جام، این آبادی کرسی و مرکز ناحیۀ جام به شمار می‌آمده است. این آبادی در تاریخ خراسان دارای نام و آوازه است و بزرگانی همچون ابومنصور احمد بن محمد بوزجانی (م 386)، ابوالحسن محمد بن حسن بوزجانی (م 328)، ابوالوفای بوزجانی (328ـ388) ریاضی‌دان و منجم مشهور قرن چهارم و شیخ ابوذر بوزجانی (م 387) از این کهن آبادی برخاسته‌اند. بدون شک درویش‌علی بوزجانی نیز در شمار مفاخر و ادیبانی است که از این حوزۀ علم و ادب و عرفان برخاسته است.

درویش‌علی بیشتر عمر و حضور علمی و معنوی خود را در جوار آرامگاه شیخ جام گذرانیده و از گرایش‌های عرفانی و فرقه‌های تصوف عصر نیز به دور نبوده است. وی به مهم‌ترین فرقۀ عصر خویش، نقشبندیه گرایش داشته و از مشایخ نقشبندیه با اعزاز و احترام یاد کرده است.

غالب آثار بوزجانی هنوز چاپ و نشر نگردیده و آنچه از آثار وی برخواهیم شمرد بنا به نسخه‌ها و دست‌نوشته‌هایی است که در فهرست‌های نسخ به این شرح گزارش شده است: 1. روضۀ الریاحین؛ 2. خزاین الاسرار؛ 3. احادیث اربعین؛ 4. مناقب شیخ جام؛ 5. رساله در شرح ابیات احمد جام؛ 6. رشحات القدس فی شرح نفحات الانس.

روضۀ الریاحین مهم‌ترین و مشهورترین اثر بوزجانی به شمار می‌رود و تنها اثری است که از وی تاکنون منتشر گردیده است. اولین کسی که از این نوشتۀ بوزجانی یادکرده، نیکولای خانیکف (1822ـ 1878) خاورشناس روسی است که در سفرنامه‌اش به جام این کتاب را دیده و آن را از نظر اطلاعات دربارۀ زندگی شخصی شیخ جام بسیار غنی دانسته است.

ناگفته نماند که در ابتدا هدف بوزجانی از تألیف این کتاب پرداختن به محامد و فضایل مرادش خواجه عزیزالله (م 902 هجری) از اولاد و احفاد نامدار شیخ جام بوده است. بنابراین بوزجانی در ابتدای تألیف روضۀ الریاحین نیتی دیگر داشته و نهایتاً آنچه در مقدمه کتاب می‌خوانیم گویای موضوع و هدف نهایی کتاب است.

این کتاب از نظر ساختار دارای یک مقدمه و سه مقصد به این شرح است:

مقدمه‌ای در چهار فصل: فصل اول، در بیان حاجت به صحبت پیران کامل؛ فصل دوم، در بیان معنی کرامات و اقسام آن؛ فصل سوم، در بیان معنی ولی و ولایت و علامت آن؛ فصل چهارم، در بیان اوصاف وی.

مقصد اول: در بیان حالات و مقامات و خوارق عادت و کرامات شیخ جام. مقصد دوم: در شرح احوال و حالات و مقامات فرزندان و فرزندزادگان شیخ. مقصد سوم: در بیان نسبت‌ها و نسب‌های اولاد و احفاد شیخ.

می‌توان گفت روضۀ الریاحین را از جهات زیر دارای اهمیت است: 1. این کتاب نهایی‌ترین اثر خاندانی شیخ است که دربارۀ کرامات و احوال شیخ و فرزندان وی تالیف گردیده است. 2. بین مقامات‌های موجود دربارۀ شیخ جام، روضۀ الریاحین تنها اثری است که در ذکر اوائل حال شیخ و مستنداً به آثار و اقوال وی توجه داشته است. 3. تنها اثری است که در بخش خاندانی شیخ جام اطلاعاتی مغتنم و تقریباً جامع ارائه می‌دهد. 4. در پایان مقصد اول این کتاب به ذکر احوال دوازده تن از مریدان و اصحاب خانقاهی شیخ جام برمی‌خوریم که مؤلف بنا به حکایت و کرامات شیخ آنان را محور و موضوع ذکر قرار داده و به شأن و جایگاه خانقاهی آنان و مرتبۀ ارتباط و ارادت آنان به شیخ جام پرداخته است. 5. در روضۀ الریاحین به اطلاعات و باورهایی تازه و منسجم در حوزۀ نظام خانقاهی شیخ جام برمی‌خوریم که به گذر زمان شکل یافته و در شمار میراث معنوی و خانقاهی در بین فرزندان و اعقاب مطرح گردیده است. مهم‌ترین نکته از این منظر همانا مسئلۀ «خرقۀ شیخ جام» و باورهای مطرح دربارۀ آن است. 6. در این کتاب تمایل بوزجانی به رعایت دقت و استناد در ذکر حکایت و واقعات مشهود است. 7. روضۀ الریاحین می‌تواند منبع و مأخذی مغتنم در نقل اشعار خاندانی شیخ به شمار آید.

نسخه‌های اندک‌شمار این اثر: 1. نسخه (فیلم) کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران: عکسی از این نسخه به شماره f2607 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران موجود است. 2. نسخۀ دانشگاه لس آنجلس: در نشریۀ نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران (11/49) در بخس فهرست‌ نسخه‌های خطی دانشگاه لس آنجلس نیز به نام نسخه‌ای از کتاب روضۀ الریاحین درویش علی بوزجانی به شمارۀ M156 بر می‌خوریم. 3. نسخه کتابخانه راشد افندی ترکیه: در فهرست نسخ خطی کتابخانه راشد افندی ترکیه نیز به نام کتاب روضۀ الریاحین در بخش دوم یک مجموعه (به شماره 2/889) بر می‌خوریم که دارای چهل و شش برگ است. 4. نسخه تربت جام: این نسخه را مرحوم حاج «رضی الدین جامی» از نیک‌نامان فرهنگ‌دوست خطۀ جام و ارادتمندان با اخلاص شیخ جام در اختیار نگارنده قرار داده است.