معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دانش عروض تا حد ممکن باید به علوم آواشناسی (فونتیک) و واج‌شناسی (فنولوژی) و تحقیقات آماری تکیه کند و مباحث مختلف آن بر مبنای داده‌های این علوم بازنویسی شود. روش آواشناختی و واج‌شناختی در هر جا که لازم باشد، باید به روش سنتی رجوع کند و با آن تلفیق یابد؛ مثلا بعد از اینکه شعر با روش هجایی تقطیع شد، بهتر است که نظم موجود در آن با افاعیل سنتی نشان داده شود.

این کتاب اثری است جامع برای آموزش و تحقیق عروض فارسی که بر مبنای فهرست بسامدی اوزان شعر فارسی در مجموعۀ اشعار 58 شاعر فارسی‌گو تألیف یافته و مشتمل است بر ده‌ها مبحث و مطلب تازه که برای اولین بار مطرح می‌شود و مبتنی بر زبان و روشی ساده برای تفهیم و آموزش است. افزون بر این مبانی و اصول و قواعد وزن هجایی و وزن کمّی خاص اشعار عامیانۀ فارسی را طی فصول جداگانه‌ای مورد بررسی قرار داده است.

هر کدام از زبان‌های طبیعی انسان از یک مجموعه نشانه‌های آوایی (صوتی) قراردادی شکل یافته‌اند که مطابق قواعد خاصی در کنار هم قرار می‌گیرند و برای انتقال معنی از ذهنی به ذهن دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرند. آواهای زبان به وسیله اندام‌های گفتار تولید می‌شوند. هر کدام از آواهایی که در نظام آوایی زبان نقش مستقلی به عهده دارند که به آن «واج» گفته می‌شود. فصل اول کتاب اختصاص به مبانی آواشناختی عروض فارسی دارد و در آن تعریف واج، چگونگی مطابقت حروف الفبای فارسی با واج‌های این زبان، آواهای زبرزنجیری و مباحث مربوط به واج و آوا مطرح شده است.

ارکان عروضی واحدهایی هستند که برای سنجش نظم موجود در میان آواهای زنجیرۀ سخن به کار می‌روند و هر کدام از آنها از ترکیب تعداد مشخصی صامت و مصوت به دست می‌آیند. فصل دوم اختصاص به مبانی سنتی عروض فارسی دارد که در آن مباحثی چون ارکان و اجزای عروضی، بحور شعر فارسی و بحور متفق و مختلف الارکان و زحافات بررسی شده است.

بعد از شناخت بحور شعر فارسی نوبت به آن می‌رسد تا معلوم شود چه اوزان مزاحفی و هر وزن به چه میزانی در شعر شعرای گذشته استفاده شده است. طبعاً وزن‌هایی که بیشتر طرف شعرا بوده‌اند، خوش‌آهنگ‌تر و دلنشین‌ترند و وزن‌هایی که گویندگان کمتر بدان‌ها رغبت نشان داده‌اند، ثقیل و نامطبوعند. در فصل سوم به پرکاربردترین اوزان شعر فارسی پرداخته شده است.

فصل چهارم اختصاص به دوایر شعر فارسی دارد. بحور شعر فارسی جمعاً در شش دایره گنجانیده می‌شود. اساس هر کدام از این دایره‌ها یک زنجیرۀ هجایی است و بسته به اینکه بر روی آن زنجیره از چه نقطه‌ای شروع کنیم، یکی از بحرهای آن به دست می‌آید.

در فصل پنجم چند مبحث دیگر از علم عروض بررسی شده است؛ از قبیل وزن رباعی و دوبیتی، انشعابات و گونه‌های مختلف وزن رباعی، اوزان دوری و .... .

وزن شعر نیمایی (شعر نو فارسی) از لحاظ مبانی و اصول و قواعد تقطیع و بحور و اوزان و زحافات آنها با وزن عروضی سنتی هیچ فرقی ندارد؛ تفاوت آنها با وزن عروضی سنتی تنها در کوتاهی و بلندی مصرع‌ها و الگوی قافیه است. فصل ششم این کتاب وزن این نوع شعر را بررسیده است.

وزن شعر حاصل نظمی است که بین واحدهای صوتی تشکیل‌دهندۀ کلمات یعنی هجاها ایجاد می‌شود. این نظم ممکن است به حسب یکی از خواص چهارگانۀ صوت باشد. پس به این ترتیب وزن چهار نوع می‌تواند باشد: وزن ضربی، وزن کمّی یا امتدادی، وزن طنینی و وزن عددی یا هجایی. در فصل هفتم در این‌باره سخن گفته شده است.

وزن اشعار عامیانۀ فارسی با وزن شعر رسمی متفاوت است و از قواعد و اصول دیگری تبعیت می‌کند. فصل هشتم اختصاص به بررسی وزن این شعر دارد.

سؤالی که مطرح است این است که آیا وزن عروضی شعر رسمی فارسی و همچنین وزن عروضی و کمّی شعر عامیانۀ فارسی از عروض عربی گرفته شده است یا اینکه اصالتی ایرانی دارد و دنبالۀ وزن شعر در زبان‌های دوران‌های میانه و باستانی ایران است؟ پاسخ به این سؤال در فصل نهم کتاب بررسی شده است.

در فصل پایانی کتاب چهار ضمیمه به این ترتیب آورده شده است: فرآیندهای آوایی ناشی از تلاقی دو مصوت، جدول ازاحیف عروضی و طرز تهیه و تلخیص آن، فهرست بسامدی اوزان عروضی در مجموعۀ اشعار 58 شاعر پارسی‌گو و تمرینات.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ چاپ دوم

پیش‌گفتار: سخنی با مدرسین عروض

فصل اول: مبانی آواشناختی عروض فارسی

فصل دوم: مبانی سنتی عروض فارسی

فصل سوم: پرکاربردترین اوزان شعر فارسی

فصل چهارم: دوایر عروض فارسی

فصل پنجم: چند مبحث دیگر از علم عروض

فصل ششم: وزن شعر نو فارسی (وزن نیمایی)

فصل هفتم: انواع وزن شعر

فصل هشتم: وزن شعر عامیانۀ فارسی

فصل نهم: منشأ وزن شعر فارسی

فصل دهم: ضمائم

ضمیمۀ شمارۀ 1: فرآیندهای آوایی ناشی از تلاقی دو مصوت

ضمیمۀ شمارۀ 2: جدول ازاحیف عروضی و طرز تهیه و تلخیص آن

ضمیمۀ شمارۀ 3: فهرست بسامدی اوزان عروضی در مجموعۀ اشعار 58 شاعر پارسی‌گو

ضمیمۀ شمارۀ 4: تمرینات