معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

قصه نخستین و کهن‌ترین جلوۀ هنر در زندگی آدمی بوده است؛ از آن‌روست که قصه بیانگر حوادث و رخدادهای مرتبط با همِ زندگیِ آدمی است و اگر چنین است که هست، نخستین و کهن‌ترین ابزار بیان زندگی آدمی قصه بوده است. از روزگاران کهن از قصه برای آموزش و انتقال تجربه و تاریخ اقوام به نسل‌های دیگر استفاده می‌شده است. بر این اساس می‌توان زمان شکل‌گیری و استفاده از قصه را هم عصر و هم‌زاد خلقت آدم دانست.

در کتاب‌های همۀ ادیان، نخستین قصه، قصۀ آفرینش هستی، در معنای عام و آفرینش آدم در معنای خاص است. بنابراین نخستین قصه‌گویی «قصۀ آفرینش» را باید آفرینندۀ نخستین آدم یا به عبارت دیگر آدم نخستین دانست. قصه‌ها در تکوین شخصیت آدمی از همان کودکی نقش فعال و برجسته‌ای ایفا می‌کنند. از طریق قصه است که آدمی از ابتدای کودکی با موضوعاتی چون خوبی، راستی، درستی، جوانمردی، شجاعت، نوع‌دوستی، امیدواری، آزادگی، گذشت، بخشندگی، طرفداری از حق و حقیقت، پایداری در برابر زور و ستم و ... به عنوان ارزش‌های اخلاقی و انسانی آشنا می شود و با گذشت زمان با سرشت او عجین می‌شوند و بعدها همین ویژگی‌هاست که شخصیت او را و نیز آرمان‌هایش را شکل می‌دهند.

از طریق قصه است که آدمی با رنج‌ها، سختی‌ها و ناهمواری زندگی روبرو می‌شود و درس بردباری و مقاومت می‌گیرد. در کنار نیکی‌ها و زیبایی‌های زندگی، بدی‌ها و زشتی‌ها، نامهربانی‌ها و سختی‌های آن را نیز می‌آموزد. بنابراین قصه‌ها، که همان قصه‌های زندگی هستند، به او آگاهی می‌دهند که راه خود را از میان خیر و شر، زیبا و زشت، خوب و بد برگزیند. قصه‌ها یاد می‌دهند که باید جانب خیر و نیکی را بگیری و پاسدار ارزش‌های خوب اخلاقی و انسانی باشی وگرنه شر و بدی تو را در منجلاب فساد و تباهی غوطه‌ور خواهند کرد.

در کتاب‌های همۀ ادیان، قصه‌ها بیانی غیرمستقیم برای آموزش و انتقال ارزش‌های اخلاقی، تربیتی، رفتاری و ... بوده‌اند. خداوند برای اهداف والای تکامل و تعالی روح و روان و فکر و اندیشۀ آدمی، بهترین و زیباترین فصه‌ها را در کمال فصاحت و بلاغت بیان فرموده است. هنر راستین در سراسر قرآن مجید به طور عام و در بیان قصه‌ها به طور خاص به معنای «نوآوری در تعبیر، توانایی در بیان و زیبایی در هماهنگی است و این به معنای لزوم اعتماد بر خیال و اختراع و تلفیق نیست».

قرآن مجید برای انتقال و تثبیت اهداف متعالی خود در ذهن و ضمیر آدمی، از نوعی بیان هنری به نام «قصه» استفاده کرده است. موضوع قصه‌های قرآن مجید، همان حوادث و رخدادهای تاریخی هستند که در گذشته‌های دور یا نزدیک در عالم واقع اتفاق افتاده‌اند. اما شیوۀ هنری که در قرآن مجید برای بیان آنها به کار گرفته شده و بار عاطفی ویژه‌ای که به آنها داده شده از چنان غنایی برخوردار است که باعث شده، آن قصه‌ها در عواطف و وجدان‌های آدمی تأثیری عمیق داشته باشند.

نگاه مفسران به قصه‌های قرآن یکسان نیست؛ برخی از ایشان عین تاریخ‌شان می‌دانند و برخی دیگر نگاهی نمادین و عارفانه و برخی نیز نگرشی بینابین به آنها دارند.

به جرئت می‌توان گفت آنچه بیش از هر چیز دیگر، مثنوی معنوی این اثر سترگ مولانا را خواندنی و ماندنی کرده، آمیختگی آن با قرآن و تأثیر مشهود قرآن، در لغات و تعابیر و معانی آن است. آمیختگی مثنوی و بهره‌گیری آن از قرآن به‌اندازه‌ای است که در وصف آن گفته‌اند: «مثنوی معنوی مولوی/ هست قرآن به زبان پهلوی».

افزون بر تأثیرپذیری مولانا از مفاهیم و حتی واژگان و اصطلاحات قرآنی، بهره‌گیری شاعر از قصه‌های قرآنی به منظور بیان مفاهیم در خلال قصص پی‌‌درپی و مکرر با استفاده از لایه‌های پنهانی قصه، سبب شده تا ساختار مثنوی نیز به قرآن شباهت داشته باشد. مولانا از قصه نه از جهت ارائه نوع و شیوه پرداخت داستان، بلکه با عنایت به لایه‌های پنهانی قصه و مفاهیم عرفانی آن بهره برده است. به این معنی قصه دارای یک روح و یک جسم است، جسم آن مرئی و روح آن پنهان و دیرباب است و به‌آسانی دریافت نمی‌شود.

این مجموعه بر پایۀ تفسیرهای سورآبادی، کشف‌الاسرار میبدی، ترجمۀ تفسیر طبری، تورات و منابع معتبر دیگری مثل تاریخ بلعمی فراهم آمده است؛ اما برای اینکه خوانندۀ فهیم دیدی جامع در این‌باره داشته باشد در آغاز هر بخش شعر مناسبی از مثنوی مولوی آورده شده است؛ زیرا این عارف فرهیخته، همان‌گونه که قرآن از قصه‌ها برای اهداف خاص تربیتی و اخلاقی‌اش سود می‌برد، او نیز با برداشت‌های منحصربه‌فردی که دارد برای اهداف خاص عرفانی خود به کارشان می‌گیرد.

فهرست مطالب کتاب:

به جای «دو کلمه ...»

سرآغاز

قصۀ آدم و حوا

قصۀ هابیل و قابیل

قصۀ هاروت و ماروت

قصۀ نوح

قصۀ عاد و ثمود

قصۀ ابراهیم و قوم لوط

قصۀ یوسف

قصۀ صبر ایوب

قصۀ موسا «کلیم‌الله» و شعیب

بنی اسراییل پس از موسا

قصۀ سلیمان

قصۀ یونس

بلای بُختُ نَصر و قصۀ عَزیر

خاندان پاک

قصۀ اصحاب کهف

کتاب‌نامه