معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب به بررسی جریان‌های نو در شعر دهۀ هفتاد اختصاص دارد و در شش فصل نگاشته شده است.

جریان‌شناسی عبارت از فراهم‌آوردن زمینه‌ها و ابزارهایی است که پژوهش دربارۀ هر یک از مشخصه‌های تداوم و استمرارداشتن، گسترش‌پذیری، کمال‌مندبودن و قاعده‌سازی و میل به تثبیت را وظیفۀ خود می‌داند. به بیان دیگر جریان‌شناسی بر آن است تا از یک‌سو به تدقیق دربارۀ الگوی‌های زیبایی‌شناختی یک جریان بپردازد و اصول و مبانی نظری آن را از لابلای آثار تئوریک صاحبان یا طرفداران آن جریان و نیز نقدهایی که بر آنها نگاشته شده است، استنباط کند. از سوی دیگر جریان‌شناسی وظیفه دارد دلایل توفیق یا ناکامی یک جریان ادبی را برشمارد و به تحلیل زمینه‌هایی بپردازد که جریان در بستر آنها تکوین یافته است. زمینه‌های اجتماعی ـ سیاسی و عوامل گوناگونی که ممکن است در یک رشته از کنش‌ها و واکنش‌های پیچیده و در عین حال مبتنی بر نظامی از علت‌ها و معلول‌ها، بر جریان مورد مطالعه تأثیر گذاشته باشد. جریان‌شناسی ادبی به‌گونه‌ای خاص باید به مطالعه و تحقیق بر روی متونی بپردازد که استوانه‌های اصلی جریان مذکور را تشکیل می‌دهند. هدف از این نوع بررسی شناخت دقیق‌تر و مطمئن‌تر دربارۀ رویکردهای زیبایی‌شناختی، تشخیص و تنظیم ویژگی‌های قابل اعتنایی است که جریان ادبی بدان‌ها شناخته می‌شود. جریان‌شناس می‌‌خواهد مانند یک پژوهشگر اجتماعی که با مطالعات موردی و میدانی و مقایسه و سنجش آنها با سایر موارد، به استنباط اصولی کلی و تعمیم‌پذیر دست می‌یابد، به اصولی کلی برسد.

شعر نوین فارسی که کمابیش آغاز آن را با انقلاب مشروطیت و نهضت تجدد‌خواهی مردم ایران مقارن و معاصر گرفته‌اند، در حرکت پرشتاب و متحول خود در یکصدسال اخیر به لحاظ صورت و محتوا به اندازۀ تمامی عمر شعر فارسی تجربیات گوناگون را آزموده و در بطن خود جریان‌ها و شیوه‌های بیانی مختلفی را پرورده است. فارغ از داوری دربارۀ کامیابی یا ناکامی این تجربیات، نفس تحولات بنیادینی که در شعر معاصر به وقوع پیوسته است، چنان اهمیتی را داراست که می‌‌توان و باید جزءجزء این تجربه‌های شعری و فرهنگی را مورد مداقه قرار داد و با بررسی‌های دقیق و علمی در فراسوی جناح‌بندی‌ها و گروه‌گرایی‌های زودگذر به نقد و بررسی کارنامه ادبی شعر معاصر فارسی همت گمارد.

این کتاب با زیر عنوان «جریان‌های نو در شعر نوین دهۀ هفتاد»، تحقیق در جریان‌شناسی و تحلیل زیباشناسانۀ کارنامۀ شعری دهۀ هفتاد را بر عهده دارد. در این میان توجه به جریان‌هایی است که به لحاظ دوام و گسترۀ حوزۀ تأثیر، محل توجه بیشتر صاحب‌نظران است.

فصل اول اختصاص به تعاریف و کلیات دارد که پس از تعریف‌های جریان‌شناسی و انواع شعر در یکصدسالۀ اخیر را بررسی کرده است.

شعر دهۀ هفتاد بر عکس تصور مخالفانش، شعری یک‌سر ناموفق، آشفته، تقلیدآمیز و راه گم‌کرده نیست، بلکه در عمل به پاره‌ای از نظریات نیما و ارائۀ برخی پیشنهادهای تازه، شایستۀ توجه بیشتری از سوی منتقدان است. در فصل دوم مسائلی چون بررسی اوضاع عمومی، وضعیت حوزۀ اندیشه و فکر، نقد ادبی و وضعیت شعر دهۀ هفتاد بررسی شده است.

فصل سوم اختصاص به بررسی شعر گفتار دارد. شعر گفتار بیشترین تأکید و تکیه‌اش را بر روی زبان قرار می‌دهد و بازگشت به روح زبان را مهم‌ترین وظیفۀ خود قلمداد می‌کند. این جریان شعری مبتنی بر زبان ساده و صمیمی است و لحنی تخاطبی دارد که اطناب‌های فراوان و گریزهای بسیاری که به این سو و آن سو می‌زند، پایان‌بندی شعر را گاهی با دشواری مواجه می‌کند. نویسنده در این فصل شعر گفتار و ویژگی‌های آن را از زبان سیدعلی صالحی بیان کرده و در پایان هم به معرفی مهم‌ترین شعرای این شعر پرداخته که سیدعلی صالحی و هرمز علیپور از شاخص‌ترین آنها هستند.

شعر پست‌‌مدرن و ویژگی‌ها و نقد آن در فصل چهارم بررسی شده است. شعر پست‌مدرن در ایران بیشتر بر جنبه‌های زبانی تأکید می‌کند و با آنکه پست‌مدرنیسم موضوعی است مربوط به دگرگونی در نوع نگرش و نگاه به جهان پیرامون، پست‌مدرنیسم وطنی اگر گفته نشود صرفاً زبانی است، دست‌کم در بیشتر موارد به جنبه‌های صوری پست‌مدرن نظر داشته است. شاعران و صاحب‌نظران این جریان غالباً در پیشنهادهایی که مطرح می‌کردند به دو منبع نظر داشتند: متون فلسفی و تئوریکی که در غرب مطرح بود و به طور وسیعی در دهۀ هفتاد توسط کسانی چون بابک احمدی و دیگران به فارسی ترجمه شده بود. دیگری شعرها و تئوری‌های زودهنگامی که هوشنگ ایرانی مطرح کرده و در دهۀ چهل اقبالی نیافته بود. در این فصل مسائلی چون اصول زیبایی‌شناختی شعر پست‌مدرن، شاعران پست‌‌مدرن، نقد و تحلیل این شعر و ... بررسی شده است.

دهۀ هفتاد بعد از دهۀ چهل، یکی از شلوغ‌ترین دهه‌های ادبی ایران است که به اقتضای همین شلوغی دهۀ تولد و مرگ جریان‌ها و موج‌های شعری بسیاری نیز به شمار می‌آید. در دهۀ هفتاد کوشش‌های گوناگونی در گوشه و کنار محافل ادبی روی می‌دهد که به‌زودی و با شتابی حاکی از نوع رقابت، این کوشش‌ها زیر نام و عنوان‌های پرطمطراقی به شکل بیانیه و اعلان موجودیت یک جریان یا موج به اطلاع رسانده می‌شد. شاید بتوان مدعی شد در دهۀ هفتاد جریان‌های فرعی، تک‌موج‌ها و سبک‌های شخصی شاعران به نسبت جریان‌های فراگیر حضور و ظهوری آشکارتر دارند. در فصل پنجم خواننده با جریان‌ها و موج‌هایی آشنا می‌شود که برخی از آنها تولدشان با صدور بیانیه به اطلاع رسیده و برخی دیگر با سابقه‌ای که در دوره‌های پیشین داشته‌اند، تنها دگرگونی‌های اندک و بسیاری را به خود پذیرفته‌اند یا از موج‌های جدیدی سخن به میان می‌‌آید که مراحل نخستین تکوین و شکل‌گیری خود را در دهۀ هفتاد می‌گذرانند. شعر حرکت، شعر تصویری و شاعران ایماژیست، غزل سپید یا متفاوت و شعر مفهومی و معنامحور جریان‌هایی هستند که در این فصل مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

فصل پایانی اختصاص به نتیجه‌گیری مباحث طرح‌شده در کتاب دارد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل اول: کلیات و تعاریف

فصل دوم: دهۀ هفتاد

فصل سوم: شعر گفتار

فصل چهارم: شعر پست‌مدرن

فصل پنجم: جریان‌های فرعی یا تک‌موج‌ها

فصل ششم: سخن آخر