معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

با انقلاب مشروطیت (1285 هـ.ش) نظام سیاسی ایران از سلطنت مطلقه به سلطنت مشروطه پارلمانی تبدیل شد. مجلس شورای ملی به عنوان نهاد ملی مشارکت عمومی در فرآیند سیاسی و قانون‌گذاری کشور تشکیل شد و قانون اساسی و متمم آن را بر بنیان نظریۀ حاکمیت مردم تدوین کرد و با تأکید بر اینکه همه «قوای مملکت ناشی از ملت است» برای اولین بار در ایران ارادۀ عمومی به عنوان منشأ قدرت سیاسی به رسمیت شناخته شد. به رسمیت شناخته شدن حقوق فردی، تساوی ایرانیان در برابر قانون، آزادی‌های سیاسی و اجتماعی و ... از دیگر مباحث قانون اساسی مشروطه و متمم آن بود تا مفهوم «ملت» و «ملت صاحب حق» بتواند متجلی شود. بر این اساس مجامعی خودجوش به نام انجمن در شهرها و حتی در شماری از روستاهای ایران تشکیل شد و اقشار مختلف جامعه تلاش کردند از طریق انجمن‌ها در روند تحولات جامعۀ ایران مشارکت کنند و بر آن روند تأثیر بگذارند.

اگر چه اندیشمندان و فعالان سیاسی عصر مشروطه، نوسازی همه‌جانبۀ جامعۀ ایران را مد نظر داشتند و بر اصلاح و نوسازی فرهنگی بسیار تأکید می‌کردند؛ اما رویارویی مشروطه‌خواهان و استبدادطلبان در دورۀ اول مجلس شورای ملی ایران موجب شد مبارزه برای تحکیم بنیان نوسازی سیاسی در اولویت قرار گیرد و پرداختن به دیگر جنبه‌های نوسازی جامعۀ ایران موکول به نتیجه آن رویارویی شود. از این‌رو در آن شرایط اکثر قریب به اتفاق انجمن‌ها، سیاسی و صنفی بودند؛ با این حال معدودی انجمن با هدف «ترقی معارف» در تهران تشکیل شد که از آنها می‌توان به «انجمن مرکزی معلمین» و «انجمن علمی محصلین» اشاره کرد که هدفشان آموزش دادن علوم جدید بود تا از این طریق آگاهی را در جامعۀ ایران گسترش دهند. انجمن وطن‌پرستان هم می‌خواست با ترجمه و تألیف کتاب‌های ادبی و تاریخی و فرهنگ لغت «در راه آگاهی و بیداری همشهری‌های عزیز» اقدام کند. فتح تهران و خلف محمدعلی شاه از سلطنت (24و25 تیر 1288) که به معنای پیروزی مشروطه‌خواهان بر استبدادطلبان و تحکیم نظام مشروطۀ پارلمانی بود، موجب شد اصلاح و نوسازی فکری و فرهنگی بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. از این‌رو پس از استقرار دوبارۀ نظام مشروطۀ پارلمانی گروهی از فعالان سیاسی و اجتماعی در تهران و سپس در برخی از شهرهای ایران تشکل‌های فرهنگی پدید آوردند که هدفشان تهذیب اخلاق فردی و جمعی، توسعۀ مدارس، افزایش آگاهی و دانش عمومی، مبارزه با خرافات و ناآگاهی و ... بود. شیوه‌های فعالیت آن تشکل‌ها کم‌و‌بیش مشابه بود و با توجه به امکاناتی که در اختیار داشتند با تأسیس قرائت‌خانه و کتابخانه، تشکیل گروه‌های نمایشی، تأسیس مدرسه و کلاس اکابر و ... تلاش می‌کردند به آن هدف‌ها دست یابند. جمعیت فرهنگ رشت یکی از مهم‌ترین آن تشکل‌ها است که به رغم همۀ محدودیت‌ها و عوامل بازدارنده نه‌تنها بیش از دیگر تشکل‌های مشابه دوام آورد، بلکه گستره و تأثیر فعالیت‌هایش از محدودۀ رشت فراتر رفت و الگویی برای تشکل‌های فرهنگی آن دوره شد.

این کتاب به جمعیت فرهنگ رشت اختصاص دارد و در دو بخش تنظیم شده است: در بخش اول، مقالۀ «جمعیت فرهنگ (رشت؛ 1310 ـ 1296 هـ.ش)» به چگونگی شکل‌گیری، فعالیت‌ها، مشکلات و موانعی که در برابر آن جمعیت قرار داشت و دلایل انحلال آن می پردازد. در بخش دوم، فهرست کامل دورۀ مجلۀ فرهنگ و برگزیده‌ای از مقاله‌ها و مطالب آن مجله ارائه شده است که می‌تواند به شناخت بیشتر از آن مجله و فعالیت‌های جمعیت فرهنگ کمک کند.

برخی از مقاله‌های انتخاب شده برای این مجموعه، مباحثی را دربرمی‌گیرد که اکنون برای علاقمندان آن شناخته شده است و کتاب‌ها و مقاله‌هایی به مراتب کامل‌تر و دقیق‌تر در آن زمینه به زبان فارسی موجود است؛ اما نباید فراموش نود سال پیش چنین مباحثی در ایران ناشناخته بود و اولین بار مجلۀ فرهنگ به آنها پرداخت. افزون بر این، مقالۀ «سی سال پس از رجل اجتماعی بزرگ ایران مرحوم میرزا آقاخان کرمانی» یکی از اولین پژوهش‌های تاریخ فکر در ایران است که نه‌تنها پزوهشگران معاصر مانند فریدون آدمیت و باقر مؤمنی از آن تأثیر پذیرفته‌اند، بلکه همچنان یکی از بهترین پژوهش‌ها در این زمینه است.  

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت دبیر مجموعه

پیشگفتار

جمعیت فرهنگ (رشت؛ 1310ـ1296 هـ.ش)/ محمدحسین خسروپناه

پیوست‌ها:

1. فهرست دورۀ مجله فرهنگ

2. برگزیدۀ مقاله‌های مجلۀ فرهنگ

مرام ما

مدارس قدیمه

سرود ملی ما و مارسه‌یز

اخلاق

محصلین ایرانی در فرنگ

به محصلین مدارس

هشت سال مبارزه

جمعیت ایران

تبریک عید

یک درس ادبی

یونکرس اشتباه کرد

تبریکنامۀ جمعیت فرهنگ

تکامل چیست؟

جامعۀ نو زبان نو لازم دارد

دایی نمایشی

آنتی سمیتیزم

خطابۀ جمعیت فرهنگ

تذکر

تکامل و انقلاب

همیشه ماده ـ همیشه حرکت

رجل اجتماعی بزرگ ایران/ میرزا آقاخان کرمانی

نامۀ سعید نفیسی

به یادگار دایی نمایشی

اعتذار ـ تبریک

تقاضا

در اطراف تغییر الفبا

فهرست اعلام